Tiu ĉi libr'et'o pri la esperant'a literatur'o kred'ebl'e ŝajn'us al iu ajn spert'a, aktiv'a esperant'ist'o eĉ plor'ind'e ne'sufiĉ'a.

Sed por esperant'ist'o'j jam spert'a'j mi ne verk'is ĝi'n. Sved'a Esperant'o-Federaci'o pet'is mi'n verk'i libr'et'o'n, en esperant'o, traduk'ebl'a'n en la sved'a'n kaj ebl'e en ali'a'j'n lingv'o'j'n, por leg'ant'o'j, kiu'j sci'as ankoraŭ tre mal'mult'o'n pri esperant'o kaj pri la literatur'o de esperant'o.

Tial mi cel'is libr'et'o'n tre impresionism'a'n, eĉ iom'et'e anekdot'a'n, person'a'n, kapric'a'n, kiu precip'e don'os al la leg'ant'o i'a'n koncept'o'n pri la skal'o kaj nivel'o de la ĝis'nun'a esperant'a literatur'o, stimul'os sci'vol'em'o'n kaj ankaŭ iom emfaz'os la ekster'ordinar'o'n, la ver'a'n mir'ind'ec'o'n de fenomen'o, kred'ebl'e unik'a en la histori'o de la mond'literatur'o. Mi vol'is evit'i sufok'e kaj ebl'e for'tim'ig'e abund'a'j'n inform'o'j'n; sed pro tio mi dev'is mult'o'n elekt'i. Mi iom ofer'is detal'a'n scienc'o'n al facil'a leg'ebl'ec'o. Mi pen'is kuraĝ'ig'i hezit'ant'o'n met'i esplor'em'a'n pied'o'n en mal'profund'a'n akv'o'n, ne ĵet'i li'n en ocean'o'n, kies vast'ec'o ebl'e panik'ig'us li'n. Tiu ĉi libr'et'o est'as neniel definitiv'a; ĝi est'as nur element'a kaj en'konduk'a.

Mi vol'as dediĉ'i tiu'n ĉi libr'et'o'n al merit'plen'a esperant'ist'o, kiu jam dum pli long'a temp'o, ol mi mem viv'ad'is, fidel'e serv'ad'is al esperant'o, valor'e kontribu'is al ĝi'a literatur'o kaj dum mult'a'j jar'o'j kuraĝ'ig'ad'is mi'n per pli da el'pens'it'a'j amik'aĵ'o'j, ol mi pov'us kalkul'i — sinjor'o Tiberio Morariu ... dank'e.

Marjorie Boulton Temp'o'skem'o scienc'fikci'a en real'a mond'o Esperant'o prezent'as interes'a'j'n kaj unik'a'j'n fenomen'o'j'n kultur'a'j'n kaj lingv'ist'ik'a'j'n. Ĝi est'as lingv'o ver'e viv'ant'a, plen'e funkci'ant'a por mil'o'j da inter'naci'a'j komunik'aĵ'o'j divers'nivel'a'j, ĉiu'tag'e; kaj ĝi est'as lingv'o, kies histori'o'n ek de ĝi'a nask'iĝ'o oni pov'is observ'i.

Filolog'o tamen ne pov'us mult'e indukt'i, el la kon'at'a histori'o de esperant'o, ĝeneral'a'j'n leĝ'o'j'n pri la evolu'ad'o de lingv'o'j.

La evolu'ad'o de esperant'o est'is kelk'rilat'e mal'a al tiu de naci'a'j lingv'o'j. Unu hom'o, L. L. Zamenhof plen'intenc'e kaj plen'konsci'e kre'is ĝi'n, laŭ el'pens'it'a'j princip'o'j. Ĝi post'e mult'e evolu'is, laŭ hom'a'j bezon'o'j, sub la plum'o kaj en la buŝ'o'j de la uz'ant'o'j, precip'e per mult'e ampleks'iĝ'ant'a vort'o'stok'o, sed ĉiam konserv'ant'e ĉiu'j'n esenc'a'j'n struktur'o'j'n kaj obe'ant'e la princip'o'j'n de Zamenhof.

Rakont'o pri homunkul'o'j, pri Frankenstejno, pri robot'o'j, esprim'as ver'a'j'n psikologi'a'j'n re'ag'o'j'n kaj ver'ŝajn'e ankaŭ ver'a'n probabl'ec'o'n pri art'e'far'it'a'j kvazaŭ'hom'o'j. Ni atend'us, ke ia hom'um'aĵ'o, kre'it'a en laboratori'o, est'os ne tut'e hom'a, emoci'e mal'varm'a aŭ eĉ tord'it'a, sen ver'a hom'a person'ec'o komplik'a kaj unik'a, sen mister'a hered'aĵ'o tiel riĉ'a de genetik'o, histori'o, kultur'o: io strang'e ne'komplet'a, aŭ kompat'ind'a, aŭ tim'ind'a.

Ni supoz'u, ke kontraŭ ĉiu'j ŝajn'a'j probabl'ec'o'j, scienc'ist'o kre'us en laboratori'o ne kvazaŭ'hom'a'n fet'o'n, sed bel'a'n knab'o'n jam kapabl'a'n far'i ĉiu'j'n ordinar'a'j'n task'o'j'n de knab'o kaj mult'a'j'n de plen'kresk'ul'o; ke oni post'e eduk'us tiu'n knab'o'n inter ali'a'j knab'o'j, vast'e kaj vari'e; ke tiu knab'o iĝ'us matur'a vir'o bel'a, fort'a, san'a, emoci'e varm'a kaj sent'o'riĉ'a, tre inteligent'a, elokvent'a, logik'em'a, kun mult'a'j art'a'j talent'o'j kaj scienc'a'j sci'o'j, kun agrabl'a voĉ'o kaj eĉ ĉarm'a humur'o: do ne kvazaŭ'hom'o interes'a nur kiel eksperiment'aĵ'o, sed ver'e interes'a kaj valor'a simpati'a individu'o. Kontraŭ'e al ĉiu tradici'o kaj atend'ad'o — ĝust'e tiel okaz'is pri esperant'o, kontraŭ'e al ĉiu ali'a projekt'it'a inter'naci'a help'lingv'o. Est'as mal'facil'e, eĉ por esperant'ist'o'j mem, plen'e koncept'i kiel ekster'ordinar'a est'as la nun'a fenomen'o de vigl'e viv'ant'a esperant'a kultur'o. Mi'n ĝi pens'ig'as pri la fam'a paradoks'o de la fru'a krist'an'a teolog'o Tertulian'o: ”Est'as cert'e, ĉar est'as tut'e ne'ebl'e.”

Ebl'e la mirakl'o de esperant'o est'as mirakl'o de fid'o. Ali'vort'e: ebl'e tem'as pri ia psik'o'dinamik'o de fort'a'j sopir'o'j al pac'o, mond'frat'ar'ec'o, inter'kompren'ad'o, de mal'ego'ism'a'j si'n'dediĉ'o'j kaj art'ism'a'j entuziasm'o'j. Ali'a'j'n klar'ig'o'j'n propon'os divers'a'j fak'ul'o'j kaj ideologi'an'o'j. Sed, kial ajn kresk'is la sem'o tiel ne'atend'ind'e, iu ajn nun rajt'as gust'um'i la abund'a'j'n frukt'o'j'n.

Lingv'o'j kutim'e evolu'ad'as dum jar'cent'o'j ĝis iu esplor'as ili'n scienc'e. Pra'lingv'o'j drast'e ŝanĝ'iĝ'as. Skrib'ad'o ven'as long'e post parol'ad'o. Tre mal'fru'e aper'as gramatik'o intenc'e organiz'it'a kaj gramatik'a'j kaj leksik'ologi'a'j preskrib'o'j.

Esperant'o nask'iĝ'is en la unu'a libr'et'o de Zamenhof (1887) kiel minimum'a gramatik'a regul'ar'o, mal'grand'a vort'ar'o kaj kelk'a'j specimen'o'j de aplik'ad'o. Post'e ĝi evolu'ad'is riĉ'e kaj vari'e, sed jam kun preskrib'it'a'j lim'o'j, kiu'j mal'ebl'ig'is, ekzempl'e, escept'o'j'n kaj anomali'o'j'n. La Fundament'o de Esperant'o (1905), akcept'it'a de la jam inter'naci'a kaj aktiv'a esperant'ist'ar'o, por ĉiam fiks'is preskrib'it'a'n baz'o'n por la lingv'o, las'ant'e maksimum'a'n liber'o'n por la detal'o'j de aplik'ad'o.

La literatur'o de esperant'o est'as ekster'ordinar'a part'o de lingv'a fenomen'o en'tut'e ekster'ordinar'a. La literatur'o nask'iĝ'is ĝemel'e kun la lingv'o.

Naci'a'j literatur'o'j kutim'e komenc'iĝ'as per primitiv'a'j verk'o'j, ekzempl'e kant'o'j pri am'o aŭ batal'o, krud'a'j tekst'o'j religi'a'j, naiv'a'j kronik'o'j. Ĉiu esperant'ist'o, eĉ dum la fru'a epok'o, jam hav'is propr'a'n naci'lingv'a'n kultur'o'n kaj evolu'int'a'n literatur'o'n ne naiv'a'n. Mult'a'j esperant'ist'o'j kon'is ankaŭ ali'a'j'n kultur'o'j'n, ekzempl'e la latin'a'n kaj helen'a'n aŭ tiu'n de najbar'a land'o. Tial ili jam hav'is kelk'a'j'n kriteri'o'j'n pri literatur'o, eĉ se ili ne formul'is ili'n.

Pri si'a lingv'o Zamenhof de la komenc'o sekv'is saĝ'a'n princip'o'n de praktik'a prov'ad'o. Li prov'is la uz'ebl'ec'o'n de esperant'o por traduk'i kaj verk'i original'e, eĉ antaŭ la aper'ig'o de si'a unu'a libr'o. En la unu'a libr'o ni trov'as: traduk'o'j'n de Patr'o ni'a, de kelk'a'j vers'o'j de Genez'o kaj de poem'et'o de Heine, kaj du original'a'j'n lirik'o'j'n.

Kvankam tiu'j lirik'o'j grav'as ĉef'e histori'e, kaj oni ne pov'us asert'i, ke ili est'as grand'a'j poem'o'j, ili hav'as poezi'a'j'n form'o'j'n kaj stil'o'j'n kompar'ebl'a'j'n kun simpl'a'j lirik'o'j en mult'a'j lingv'o'j.

Ili montr'as korekt'a'n, eĉ melodi'a'n metrik'o'n, formal'a'j'n rim'o'skem'o'j'n, klar'a'n kaj natur'a'n esprim'ad'o'n de emoci'o'j, ord'a'n kaj ekvilibr'a'n intern'a'n struktur'o'n sintaks'a'n, emoci'a'n kaj logik'a'n, kontent'ig'a'n mem'sufiĉ'a'n komplet'ec'o'n.

Strang'a est'is la geni'o kaj ebl'e pli strang'a la fid'o de tiu jud'o, ne'fort'a, ne'riĉ'a, ne lingv'ist'o, laŭ temperament'o humil'a kaj re'tir'iĝ'em'a, kiu kapabl'is verk'i literatur'e akcept'ebl'a'j'n lirik'o'j'n en lingv'o, kiu'n nur li en la tut'a mond'o tiu'temp'e kon'is (Klar'a, kiel fianĉ'in'o kaj post'e edz'in'o de Zamenhof, ja fru'e lern'is la nov'a'n lingv'o'n, do ni ne sci'as preciz'e kia'j'n si'a'j'n fru'a'j'n verk'et'o'j'n Zamenhof verk'is tut'e sen leg'ant'o. Sed cert'e li ek'prov'is la lingv'o'n literatur'e, kiam li ankoraŭ ne pov'is hav'i eĉ unu leg'ant'o'n.) Dum'viv'e li daŭr'ig'is si'a'j'n prov'a'j'n labor'o'j'n per traduk'o'j el majstr'o'verk'o'j de divers'a'j lingv'o'j. Jam en 1894 aper'is li'a Hamlet'o, kiu plej'part'e don'as toler'ebl'a'j'n ekvivalent'o'j'n por la ŝekspira tekst'o, en la sam'a vers'form'o kaj en stil'o sur'scen'ej'e parol'ebl'a.

Lingv'o, kiu nur ebl'ig'us plum'amik'a'j'n rilat'o'j'n tra la tut'a mond'o kaj facil'ig'us turism'o'n kaj komerc'o'n, est'us util'a. Sed ne nur tia'j'n util'o'j'n cel'is Zamenhof. Mult'a'j esperant'ist'o'j hav'is, kiel mult'a'j ankoraŭ hav'as, serioz'a'j'n human'a'j'n ideal'o'j'n kaj kultur'a'j'n interes'o'j'n. Tia'j hom'o'j hav'is i'o'n propr'a'n por esprim'i: esperant'o montr'is si'n lingv'o fleks'ebl'a, kun mult'a'j latent'a'j esprim'rimed'o'j. Tia'j hom'o'j dezir'is pruv'i, ke esperant'o kapabl'as esprim'i preskaŭ ĉio'n, kio'n pov'as esprim'i naci'a lingv'o. Ne mank'is naci'lingv'a'j verk'o'j traduk'ind'a'j, sed ne tro facil'e traduk'ebl'a'j. Tia'j hom'o'j kon'is mult'a'j'n jam matur'a'j'n literatur'a'j'n ĝenr'o'j'n kaj metod'o'j'n, kiu'j'n oni pov'os prov'i original'e en la nov'a lingv'o. Ju pli oni tiel esplor'is la esprim'ebl'ec'o'j'n, des pli si'n manifest'is riĉ'e vari'a'j kaj konciz'e traf'a'j parol'turn'o'j, kiu'j'n ebl'ig'is lingv'o sam'temp'e tiel rigid'e disciplin'it'a ĉe la baz'o kaj tiel ne'ordinar'e liber'a ĉe ĉio ali'a.

Jam dum la unu'a jar'du'dek'o aper'is esperant'a literatur'o, traduk'a kaj original'a, cert'e sufiĉ'a por pruv'i la plen'a'n viv'ant'ec'o'n kaj literatur'a'n taŭg'ec'o'n de esperant'o. Sed tiu unu'a roj'o de la mont'o kresk'is tra la pli facil'a'j val'o'j en river'eg'o'n potenc'a'n. Nun ekzist'as esperant'a literatur'o surpriz'e vast'a.

La ampleks'o de la esperant'a literatur'o Verk'ant'e en 1977 (kaj ĝis'dat'ig'ant'e la tekst'o'n en januar'o 1981), mi skrib'as pri la ampleks'o de la esperant'a literatur'o sci'ant'e, ke ankoraŭ viv'as en la mond'o dek'mil'o'j da hom'o'j, kiu'j nask'ig'is, kiam esperant'o ankoraŭ ne ekzist'is.

Est'us mal'facil'e don'i tut'e fid'ind'a'j'n statistik'o'j'n pri la nombr'o de esperant'a'j libr'o'j. Ni dev'us unu'e difin'i, kiom grand'a dev'us est'i iu pres'it'aĵ'o por est'i libr'o. La Butler-bibliotek'o ĉe la Brit'a Esperant'o-Asoci'o en Londono hav'as ĉirkaŭ 30 000 registr'it'a'j'n er'o'j'n, el kiu'j 11000 est'as ne'dub'ebl'e libr'o'j. La Bulgar'a Naci'a Bibliotek'o en Sofia hav'as ĉirkaŭ 11500 libr'o'j'n en kaj pri esperant'o; la bibliotek'o Hector Hodler ĉe UEA en Roterdam'o ĉirkaŭ 10 000 er'o'j'n, el kiu'j minimum'e 3 500 est'as ne'dub'ebl'e libr'o'j en esperant'o. La Inter'naci'a Esperant'o Muze'o en Vieno hav'as 17 721 libr'o'j'n, plej'part'e en aŭ pri esperant'o, kaj mil'o'j'n da ali'a'j esperant'aĵ'o'j. (Kompren'ebl'e pri bibliotek'o'j la nombr'o'j ĉiam grand'iĝ'as, tiel ke ni'a'j pres'it'a'j nombr'o'j est'as, ne'evit'ebl'e, jam tro mal'alt'a'j ...) Kvankam mult'a'j el tiu'j libr'o'j est'as relativ'e sen'valor'a'j aŭ efemer'a'j, kaj art'verk'o'j nepr'e merit'ant'a'j sen'mort'ec'o'n ne abund'as, tamen la supr'a'j cifer'o'j evident'ig'as, ke esperant'o jam posed'as literatur'o'n ekster'ordinar'e ampleks'a'n post mal'pli ol jar'cent'o.

En la katalog'o de la libr'o'serv'o de Universal'a Esperant'o'asoci'o 1980/1982, tio est'as katalog'o nur de aktual'a'j libr'o'j ankoraŭ aĉet'ebl'a'j, mi kalkul'is 1616 divers'a'j'n libr'o'j'n. Eĉ se oni subtrah'as ĉiu'j'n lern'o'libr'o'j'n, termin'ar'o'j'n, pedagogi'a'j'n lern'o'libr'o'j'n kaj por'infan'a'j'n libr'o'j'n, bibliografi'o'j'n kaj pri'mov'ad'a'j'n verk'o'j'n, ankoraŭ rest'as 1 102 libr'o'j: roman'o'j, novel'o'j, rakont'o'j, teatr'aĵ'o'j, film'o'scen'ar'o'j, poezi'o, biografi'o, filozofi'o, histori'o, religi'o, politik'o, scienc'o, teknik'o, geografi'o, himn'ar'o'j kaj kantar'o'j kaj miks'it'a'j volum'o'j.

En la sam'a katalog'o trov'iĝ'as list'o de cent tri'dek esperant'o'el'don'ej'o'j. Inter tiu'j el'don'ej'o'j trov'iĝ'as kelk'a'j ne ĉef'e esperant'a'j, sed el'don'ant'a'j esperant'a'j'n libr'o'j'n inter ali'a'j; kelk'a'j, kiu'j okup'as si'n nur pri politik'a'j aŭ religi'a'j propagand'aĵ'o'j kaj plur'a'j, kies el'don'ad'o est'as tre mal'grand'skal'a. Sed ekzist'as minimum'e dek ses sen'de'pend'a'j el'don'ej'o'j, kiu'j regul'e aper'ig'as libr'o'j'n sufiĉ'e grav'a'j'n kaj kultur'e valor'a'j'n, bon'e prezent'it'a'j'n kaj nur esperant'a'j'n.

Jam aper'is en esperant'o verk'o'j traduk'it'a'j el literatur'o'j de kvar'dek land'o'j kaj pli ol kvar'dek lingv'o'j. Oni vid'as bon'e, per la jam menci'it'a libr'o'list'o de UEA, kiom da literatur'a'j ĝenr'o'j reprezent'iĝ'as en esperant'o per verk'o'j traduk'it'a'j kaj original'a'j. Oni jam trov'as en esperant'o stil'o'j'n, kiu'j vari'as ek de la plej simpl'a'j anekdot'o'j taŭg'a'j por komenc'ant'o'j ĝis kompleks'a'j grand'skal'a'j eksperiment'a'j verk'o'j.

Kompren'ebl'e ne ĉio el'don'it'a est'as alt'valor'a. Ekzist'as verk'o'j, kiu'j cel'as proviz'i simpl'a'n leg'material'o'n por pedagogi'a'j cel'o'j, nur'a'j propagand'aĵ'o'j de sincer'a'j ideal'ist'o'j aŭ de pli potenc'a'j organiz'o'j, kies sincer'ec'o est'as oft'e pli dub'a. Ekzist'as efemer'a'j polemik'o'j pri iu iaĵo aŭ edif'a'j predik'et'o'j pri iu ti'aĵ'o; ankaŭ verk'o'j, kiu'j cel'as i'a'n literatur'a'n valor'o'n, sed apenaŭ ating'as ĝi'n, traduk'o'j ne sufiĉ'e sent'em'a'j, original'a'j art'verk'o'j tro amator'ec'a'j.

Sed rest'as rimark'ind'a kvant'o da verk'o'j, kiu'j ating'as art'a'n nivel'o'n tia'n, ke oni pov'us serioz'e diskut'i pri ili sam'e kiel pri kon'at'a'j art'verk'o'j en naci'a lingv'o. Tio ĉi signif'as, ke jam ekzist'as esperant'a'j verk'ist'o'j, kiu'j verk'as sam'e serioz'e, profesi'ec'e, dediĉ'it'e, kiel naci'lingv'a'j serioz'a'j verk'ist'o'j. La fakt'o est'as des pli rimark'ind'a, se oni konsider'as la ne'normal'a'n situaci'o'n de serioz'a esperant'ist'a verk'ist'o, kiu dezir'as verk'i art'ism'e kaj do kies si'n'ten'o est'as kvazaŭ profesi'a.

La esperant'a verk'ist'o: izol'o, mal'profit'o, fid'o Kvankam simpl'a prov'ad'o de la ebl'ec'o'j de la lingv'o est'is grav'a motiv'o por la labor'o'j de la pionir'a'j esperant'a'j verk'ist'o'j, ili ankaŭ est'is, mem'evident'e, ver'a'j literatur'am'ant'o'j. La plej bon'a'j verk'o'j star'as sen'de'pend'e, dign'a'j literatur'aĵ'o'j, ne nur sufiĉ'ec'a'j specimen'o'j.

La fru'a'j verk'ist'a'j labor'o'j en esperant'o sugest'as i'a'n pur'ec'o'n de motiv'o'j, kiu ŝajn'us al mult'a'j io frenez'a, preskaŭ monstr'a: plen'plen'a, si'n'ofer'e persist'a sem'ad'o de or'a'j gren'er'o'j mez'e de dezert'o. Al pli poezi'a'j anim'o'j ĝi ebl'e ŝajn'us estetik'e plaĉ'a, hero'e nobl'a ĝust'e pro la absurd'ec'o. Zamenhof traduk'is vast'skal'e, mult'e verk'is original'e. Vast'a'j traduk'a'j labor'o'j de Anton'i Grabowski inkluziv'is la dek'mil'vers'a'n epope'o'n de Mickiewicz, Sinjor'o Tade'o. Kazimierz Bein (Kab'e) traduk'is inter ali'a'j verk'o'j la roman'eg'o'n de Prus, La faraon'o. V.N. Devjatnin verk'is kvar volum'o'j'n de original'a'j poem'o'j. Stanislav Schulhof tri. Henri Valienne verk'is du dik'a'j'n roman'o'j'n. Ĉiu'j verk'is antaŭ 1918, do antaŭ ol la lingv'o est'is 20-jar'a. Et'a est'is la publik'o, dub'a la sukces'o kaj mal'sukces'o de la lingv'o signif'us ankaŭ sen'valor'ig'o'n de la tut'a verk'ar'o. Nur Kab'e ial for'las'is la afer'o'n kaj li for'las'is ĝi'n nur post serv'o'j tiel kolos'a'j, ke ili antaŭ'pag'is si'a'n pardon'o'n.

Kiel oft'e en la viv'o prudent'a'j hom'o'j erar'is kaj tiu'j kaj mult'a'j ali'a'j donkiĥot'o'j prav'is. La lingv'o daŭr'e viv'is kaj la literatur'o kresk'ad'is.

Tamen ankoraŭ en 1924 Kålmån Kalocsay, kiu iĝ'is unu el la plej grand'a'j esperant'a'j verk'ist'o'j, ve'is pri la sort'o de ”poet'o sen popol'o”. (En Amar'a hor'o, Streĉ'it'a kord'o, p. 34.) Nun'temp'e esperant'a verk'ist'o cert'as almenaŭ, ke ekzist'as publik'o. Se unu el'don'ej'o ne akcept'as li'a'n verk'o'n, ebl'e ĝi plaĉ'os al ali'a. Ekzist'as gazet'o'j, en kiu'j aper'as serioz'a'j recenz'o'j kaj eĉ jam ekzist'as en plur'a'j land'o'j, kaj inter'naci'e sub la aŭspici'o'j de UEA ekzamen'o'j, kiu'j postul'as fak'a'n stud'ad'o'n de esperant'a'j verk'o'j. Sed la situaci'o de esperant'a verk'ist'o rest'as apart'a kaj mal'avantaĝ'a.

Esperant'ist'o'j ĝeneral'e, kaj verk'ist'o'j special'e, oft'e risk'is mult'o'n kaj foj'e viktim'iĝ'is, eĉ ĝis koncentr'ej'a pord'eg'o aŭ ekzekut'a fost'o sub diktator'a'j reĝim'o'j. Mal'mult'e grav'as la politik'a kolor'o de la reĝim'o. Sub iu ajn sub'prem'a sistem'o tiu, kiu ebl'ig'as sen'per'a'j'n kontakt'o'j'n kun ali'a'j land'o'j, kaj tiu, kiu kapabl'as verk'i si'n'dediĉ'e kaj sen'de'pend'e, est'as hom'o'j iom danĝer'a'j. (Detal'o'j pri sufer'o'j kaj foj'e eĉ martir'iĝ'o de esperant'ist'o'j sub total'ism'a'j reĝim'o'j trov'iĝ'as en La danĝer'a lingv'o de Ulrich Lins (1973) kaj en Esperant'o en perspektiv'o.) Sed eĉ en land'o'j tre liber'a'j, tie kie naci'lingv'a verk'ad'o port'as prestiĝ'o'n, esperant'a verk'ad'o ŝajn'as oft'e io tiel ekscentr'a, ke la verk'ist'o sent'as si'n iom mal'help'it'a karier'e. Tia'j'n stult'a'j'n antaŭ'juĝ'o'j'n oni pov'as venk'i, se est'as temp'o por adekvat'a'j klar'ig'o'j. Sed iu elekt'o'komitat'o por posten'o kutim'e ne dispon'as temp'o'n por diskut'i tia'n flank'a'n afer'o'n.

Esperant'a verk'ad'o est'as ankoraŭ preskaŭ neniam pag'it'a.

Esperant'a el'don'ad'o ankaŭ ne pov'as cel'i bon'a'n profit'o'n, nur daŭr'a'n si'n'sub'ten'ad'o'n.

Est'as ne'probabl'e, ke iu ating'os ver'a'n literatur'e valor'a'n alt'nivel'o'n en esperant'o, kiu ne kapabl'us verk'i ĝis simil'a nivel'o en naci'a lingv'o. Kutim'e tia labor'o est'us, kvankam oft'e mal'mult'e, pag'it'a.

Ni ne forges'u, ke la esperant'a verk'ist'o dev'as verk'i ne nur sen esper'o pri materi'a rekompenc'o, sed kun cert'ec'o pri materi'a'j ofer'o'j. Tiu verk'ist'o labor'as sen'pag'e, sed mem dev'as pag'i si'a'n paper'o'n, si'a'j'n skrib'il'o'j'n, skrib'maŝin'o'n, ink'ruband'o'j'n, karb'o'paper'o'n kaj tre kost'a'n afrank'o'n, oft'e al ekster'land'o. El mult'a'j land'o'j, pro la fi'ag'o'j de ŝtat'ofic'ist'o'j aŭ simpl'a ne'fid'ind'ec'o de poŝt'a'j serv'o'j, verk'ist'o dev'as ankaŭ registr'i si'a'n manuskript'o'n, tre kost'e. Li ankaŭ ofer'as temp'o'n, kiu'n li pov'us dediĉ'i al pag'it'a verk'ad'o en naci'a lingv'o, aŭ eĉ al ali'a pag'it'a labor'o.

Zamenhof montr'is si'n tre klar'mens'a, eĉ klar'stil'a, diligent'a. Li eg'e labor'ad'is dum si'a tut'a viv'o pro esperant'o kaj en si'a profesi'o de okul'ist'o. Hom'o tiel geni'a cert'e pov'us verk'i, ekzempl'e, popular'scienc'a'j'n verk'o'j'n, kiu'j mult'e help'us li'n financ'e. Juli'o Baghy, unu el la plej bon'a'j esperant'a'j verk'ist'o'j, ĉiam viv'is tre mal'riĉ'e kaj mult'e sufer'ad'is pro si'a'j viv'kondiĉ'o'j.

Li nepr'e hav'is la kapabl'o'n verk'i streĉ'a'j'n naci'lingv'a'j'n roman'o'j'n, kiu'j ebl'e tut'e ŝanĝ'ig'us li'a'n financ'a'n situaci'o'n. Jam kiam li est'is nur du'dek'jar'a li est'is el'don'int'a plur'a'j'n novel'o'j'n kaj mult'a'j'n poem'o'j'n hungar'lingv'a'j'n en naci'lingv'a'j gazet'o'j. Sed li post'e dediĉ'is si'n plen'e al esperant'o.

Mi mem ne ofer'ad'is hero'e. Dum nur du jar'o'j de mi'a viv'o mi viv'ad'is mizer'e laŭ okcident'eŭrop'a'j kriteri'o'j, kaj tiam mi ankoraŭ ne est'is esperant'ist'o. Sed mi est'as profesi'a, kvankam ne eminent'a, verk'ist'in'o en la angl'a kaj mi iam kalkul'is, ke ĉiu el mi'a'j relativ'e grand'skal'a'j esperant'a'j verk'o'j mal'profit'ig'is al mi ĉirkaŭ 1000 pund'o'j'n, kiam mi konsider'as, kia'n angl'a'n verk'o'n mi pov'us dum la sam'a temp'o kaj per simil'a pen'ad'o verk'i, kaj kiom da aŭtor'a'j tantiem'o'j mi pov'us ricev'i (dum kelk'a'j jar'o'j, ne tuj) per tia verk'o.

Eĉ la plej ne'bon'a verk'ist'o en esperant'o merit'as i'a'n estim'o'n, eĉ se ironi'a'n. Ankaŭ li ofer'as temp'o'n kaj mon'o'n. Li oft'e montr'as kor'tuŝ'a'n ideal'ism'o'n, si'n'ofer'o'n kaj kultur'a'j'n aspir'o'j'n, kvankam li ne hav'as adekvat'a'j'n art'a'j'n kriteri'o'j'n, ekzempl'e pri struktur'o, stil'o, ord'o. Li ne kompren'as, ke ver'a verk'ad'o est'as io mal'facil'a, disciplin'a, ia'senc'e sufer'ig'a per sen'ĉes'a mem'kritik'ad'o. Sed li ja kompren'as, ke li ricev'os neni'a'n pag'o'n.

Tial ankoraŭ ne pov'as ekzist'i profesi'a verk'ist'o en esperant'o, kvankam dum la last'a'j kelk'a'j jar'o'j la situaci'o iom'et'e pli'bon'iĝ'is. Ĉiu'j esperant'a'j verk'o'j dev'as kre'iĝ'i dum liber'a'j hor'o'j de ali'a profesi'o. La pli'mult'o de naci'lingv'a'j verk'ist'o'j front'as simil'a'n problem'o'n dum almenaŭ part'o de la viv'o, sed rajt'as esper'i, ke ili pov'os gajn'i sufiĉ'o'n per verk'ad'o por for'las'i pan'gajn'a'n profesi'o'n oft'e tut'e ne am'at'a'n. Esperant'ist'o sci'as ek'de la komenc'o, ke li neniam liber'iĝ'os al karier'o nur verk'ist'a, eĉ se li verk'os je la nivel'o art'a kaj sam'e ampleks'e kiel ekzempl'e Zamenhof, Kalocsay, Baghy, Auld.

Tiu ĉi apart'a kaj oft'e kruel'a ekonomi'a situaci'o est'as grav'a faktor'o en la iom strang'a'j proporci'o'j de la panoram'o de la esperant'a literatur'o. Preskaŭ tut'e mank'as verk'o'j nur profit'cel'a'j: streĉ'a'j, sed literatur'e sen'valor'a'j roman'o'j, skandal'a ĵurnal'ism'o kaj simil'a'j efemer'aĵ'o'j, kaf'o'tabl'a'j bild'libr'o'j, stereotip'a'j fars'o'j. Ne ekzist'as en Esperant'uj'o verk'ist'a'j klik'o'j kaj kulis'a'j intrig'o'j. Recenz'o'j person'e venĝ'a'j mal'oft'eg'as. Kie ne est'as profit'o, almenaŭ la hom'o'j ne prostitu'as si'a'j'n talent'o'j'n profit'cel'e.

Mal'oft'as dram'o'j pli ol unu'akt'a'j: dramaturg'o sci'as, ke est'as tre ne'probabl'e, ke long'a dram'o prezent'iĝ'os ie. Ekzist'as teatr'a'j trup'o'j esperant'ist'a'j, eĉ tre bon'a'j, sed ne est'as ia teatr'o, kiu regul'e kaj profit'e prezent'as esperant'a'j'n dram'o'j'n al grand'a publik'o.

Mal'oft'as biografi'o'j kaj simil'a'j stud'aĵ'o'j, kiu'j postul'as serioz'a'n fak'a'n esplor'ad'o'n. Tia'j verk'o'j postul'as eĉ pli da temp'o kaj el'spez'ad'o ol verk'o'j, kiu'j'n oni pov'as skrib'i en la hejm'o.

Nur esperant'ist'o ver'e riĉ'a aŭ kun special'a help'o pov'us pas'ig'i monat'o'j'n en fak'a'j bibliotek'o'j kaj post'e verk'i grav'a'n fak'a'n libr'o'n. Mal'oft'as serioz'a'j literatur'ec'a'j aŭtobiografi'o'j.

Mal'oft'as grand'skal'a'j roman'o'j. Eĉ unu el la plej art'e serioz'a'j esperant'a'j roman'o'j, La grand'a kaldron'o de John Franc'is, dev'is dum jar'o'j rest'i en tir'kest'o. Mal'mult'a'j hom'o'j, kiu'j pov'as verk'i nur dum liber'a'j hor'o'j post lac'ig'a pan'gajn'a tag'labor'o, kapabl'as verk'i grand'a'n roman'o'n. Simil'e mank'as grand'skal'a'j verk'o'j alt'nivel'e eksperiment'a'j. Kie est'us, eĉ hodiaŭ, la publik'o? Mal'oft'a'j est'as grand'skal'a'j scienc'a'j verk'o'j.

Ĝeneral'e ankoraŭ rest'as por esperant'a'j verk'ist'o'j tia ekonomi'a situaci'o, ke est'as eg'e mal'facil'e verk'i kaj aper'ig'i verk'o'j'n grand'skal'a'j'n, precip'e grand'a'j'n volumen'e.

Ekzist'as tamen respekt'ind'a'j specimen'o'j de ĉiu'j ebl'a'j literatur'a'j ĝenr'o'j, el kiu'j mult'a'j menci'iĝ'os post'e. Ekzist'as ankaŭ ekster'ordinar'e riĉ'a stok'o de mal'long'a'j poem'o'j art'ism'e matur'a'j, kun'e kun moder'e riĉ'a stok'o de novel'o'j tre divers'spec'a'j kaj ali'a'j bon'a'j mal'long'a'j verk'o'j.

La ampleks'o de la esperant'a literatur'o invit'as grand'a'n estim'o'n por la kelk'cent'o'j, kiu'j verk'is esperant'e, kaj la kelk'dek'o'j, kiu'j el'don'ad'is esperant'e, kaj ties motiv'o'j ne pov'is est'i material'ist'a'j. Ĝi invit'as ankaŭ iom da estim'o por la kultur'avid'a esperant'ist'ar'o, ĉar la esperant'ist'o'j aĉet'as mult'a'j'n libr'o'j'n. Mi sufiĉ'e oft'e renkont'is esperant'ist'o'j'n, kiu'j pro mank'o de kler'ig'ad'o leg'as mal'mult'e en la naci'a lingv'o, sed kiu'j leg'as mult'e, kaj oft'e verk'o'j'n surpriz'e alt'nivel'a'j'n kaj mal'facil'a'j'n, en esperant'o. Kiel oft'e insist'is Juli'o Baghy, esperant'o ne est'as nur lingv'o: ĝi est'as kultur'o.

Kelk'a'j indik'o'j de post'puber'ec'o Kelk'a'j iom periferi'a'j detal'o'j iom surpriz'os la nov'a'n stu dant'o'n per si'a atest'ad'o pri la matur'ec'o de la esperant'a literatur'o, pri la jam'a mal'naiv'iĝ'o; kelk'a'j fenomen'o'j, kiu'j ne pov'us ekzist'i, se ne ekzist'us ampleks'a kaj vari'a literatur'o, mult'a'j inteligent'a'j kaj elekt'em'a'j leg'ant'o'j, mult'a'j divers'a'j verk'ist'o'j kaj kelk'a'j evolu'int'a'j kriteri'o'j.

La nivel'o de recenz'ad'o, ekzempl'e, mult'e alt'iĝ'is dum la last'a'j jar'dek'o'j. Ne nur aper'ad'as en plur'a'j esperant'a'j gazet'o'j recenz'o'j laŭ metod'o'j de ver'a beletr'ist'ik'o, eĉ recenz'o'j ver'e erudici'a'j pri fak'a'j stud'aĵ'o'j, sed recenz'o'j pri el'star'a'j esperant'a'j verk'o'j komenc'as aper'i sporad'e en naci'lingv'a'j gazet'o'j.

La esperant'ist'ar'o dum mult'a'j jar'o'j sub'ten'is literatur'a'j'n gazet'o'j'n, inter kiu'j est'is la bon'eg'a'j Literatur'a Mond'o, Nic'a Literatur'a Revu'o, Bel'art'o, Mond'a Kultur'o, kaj Nord'a Prism'o; sed la sub'ten'o oft'e ne est'is sufiĉ'e grand'skal'a. Nun'temp'e ni hav'as Font'o kaj Literatur'a Foir'o; sed mult'a'j mond'a'j kaj naci'a'j esperant'o-gazet'o'j en'hav'as almenaŭ i'a'j'n literatur'a'j'n er'o'j'n valor'a'j'n, kaj la bon'eg'a ĝeneral'a gazet'o Monat'o iom uz'as literatur'aĵ'o'j'n kaj eĉ pag'as la verk'ist'o'j'n!

Universal'a Esperant'o-Asoci'o jam dum jar'dek'o'j aranĝ'ad'is en la kadr'o de ĉiu jar'a Universal'a Kongres'o, bon'e reklam'it'a'j'n Bel'art'a'j'n Konkurs'o'j'n. Io tia komenc'iĝ'is jam en 1909, sub la nom'o de Flor'a'j lud'o'j, en la kvin'a Universal'a Kongres'o en Barcelono. Mult'a'j kon'at'a'j esperant'a'j verk'ist'o'j debut'is antaŭ la esperant'ist'ar'o per verk'o'j premi'it'a'j en tia'j konkurs'o'j. La branĉ'o'j iom vari'as de jar'o al jar'o, sed kutim'e ili inkluziv'as almenaŭ original'a'n poezi'o'n, original'a'n teatr'aĵ'o'n, original'a'n proz'o'n. Dum mult'a'j jar'o'j traduk'it'a'j verk'o'j est'is grav'a'j, sed nun'temp'e la traduk'art'o mal'pli'grav'iĝ'as, part'e pro la mal'facil'a'j problem'o'j pri juĝ'ad'o, kiam pov'us tem'i pri iu ajn lingv'o en la mond'o. Pov'as est'i konkurs'o'j ankaŭ pri ali'a'j branĉ'o'j de literatur'o aŭ por ne'literatur'a'j art'o'j, ekzempl'e fotografi'o. Apart'a'n premi'o'n oni al'juĝ'as ĉiu'jar'e por ”nov'a talent'o”. Sufiĉ'a'j nov'a'j talent'o'j daŭr'e aper'ad'as. La konkurs'aĵ'o'j dev'as est'i verk'o'j ankoraŭ ne'pres'it'a'j. La juĝ'ant'ar'o konsist'as el mond'kon'at'a'j esperant'ist'o'j kun special'a kompetent'ec'o pri beletr'ist'ik'o.

La kriteri'o'j est'as sever'a'j. Oni prefer'as ne al'juĝ'i la unu'a'n aŭ eĉ la du'a'n premi'o'n ol permes'i mal'alt'ig'o'n de la nivel'o. Kutim'e konkurs'as ĉiu'jar'e inter kvar'dek kaj kvin'dek verk'ist'o'j.

Ali'a komitat'o ĉiu'jar'e elekt'as esperant'a'n ”aŭtor'o'n de la jar'o”. Tiu person'o est'as tiu, kies kontribu'aĵ'o al la esperant'a literatur'o dum la jar'o est'as juĝ'it'a la plej valor'a. Kutim'e tia kontribu'aĵ'o dev'as est'i ne nur alt'kvalit'a, sed iom grand'kvant'a.

Ekzist'as kelk'a'j ali'a'j literatur'a'j konkurs'o'j por esperant'a'j verk'ist'o'j. Naci'a'j kaj inter'naci'a'j kongres'o'j, eĉ lok'a'j kun'ven'o'j, plej oft'e en'hav'as i'a'n literatur'a'n part'o'n. Ĝi'a skal'o vari'as de plen'a, luks'a prezent'ad'o de traduk'o el mond'literatur'a verk'o, ekzempl'e Ŝekspiro, Sartr'e, Goldoni, Ibsen sur la scen'ej'o de urb'a teatr'o kaj per profesi'a trup'o, ĝis skeĉ'o iom improviz'it'a kaj kelk'a'j deklam'it'a'j poem'o'j. Mult'iĝ'as aranĝ'o'j por esperant'ist'o'j — somer'a'j kurs'o'j, semajn'fin'a'j renkont'iĝ'o'j, vesper'a'j kurs'o'j kaj tiel plu, en kiu'j stud'ad'o de esperant'a'j literatur'a'j verk'o'j est'as part'o de la pedagogi'a program'o. Mi mem memor'as, ekzempl'e, seminari'o'j'n en kiu'j mi'a'j kurs'an'o'j detal'e kompar'is specimen'o'j'n de la du esperant'a'j traduk'o'j de Hamlet'o (Zamenhof, Newell) kaj de Sonĝ'o de somer'o'mez'a nokt'o (Briggs, Kalocsay).

Kvankam la plej element'a'j ekzamen'o'j pri esperant'o, en divers'a'j land'o'j, esplor'as nur la ordinar'a'n lingv'o'sci'o'n de la kandidat'o, jam ekzist'as divers'a'j pli alt'nivel'a'j ekzamen'o'j, inter ili la Inter'naci'a Diplom'o sub la aŭspici'o'j de UEA, kaj plur'a'j kurs'o'j en universitat'o'j. Por tiu'j pli alt'grad'a'j ekzamen'o'j la kandidat'o dev'as montr'i sci'o'n pri la histori'o de la esperant'a literatur'o kaj pri la plej grav'a'j verk'ist'o'j kaj libr'o'j.

Jam en 1933 aper'is unu'a Enciklopedi'o de Esperant'o; ne ia ĝeneral'a enciklopedi'o en esperant'o, sed enciklopedi'o pri esperant'o, esperant'ist'o'j kaj esperant'a'j afer'o'j: du'volum'a, 600paĝ'a, kun 300 al'don'a'j bild'paĝ'o'j. Tie trov'iĝ'as artikol'o'j pri Antologi'o'j, pri kvin apart'a'j grav'a'j esperant'a'j Bibliotek'o'j, pri la esperant'a Gazet'ar'o (33 kolumn'o'j detal'o'plen'a'j); Humor'o, Kritik'o en Esperant'o, Libr'o'j, Literatur'o, Neolog'ism'o'j, Rim'o, Ritm'o, Stil'o, Teatr'o, Son'film'o'j. Mi far'is i'a'n krud'a'n kalkul'et'o'n pri kiom da verk'ist'o'j kaj apart'a'j verk'o'j tiu'temp'e ricev'is artikol'et'o'j'n. Hom'o'j pov'us, kompren'ebl'e, hav'i divers'a'j'n opini'o'j'n pri kriteri'o'j; sed se mi el'las'as lern'o'libr'o'j'n, vort'ar'o'j'n, libr'o'j'n nur pri esperant'o aŭ esperant'ologi'o, termin'ar'o'j'n, esperant'a'j'n propagand'aĵ'o'j'n kaj simil'e, en'las'ant'e nur verk'ist'o'j'n kaj verk'o'j'n literatur'a'j'n almenaŭ laŭ'senc'e, mi kalkul'as 291 verk'ist'o'j'n kaj 396 divers'spec'a'j'n verk'o'j'n. Ne tre alt'a est'as la procent'o de verk'ist'o'j kaj verk'o'j art'ism'e daŭr'e grav'a'j. Sam'e kiel ĉe naci'a'j literatur'o'j oni dev'as hav'i grand'a'n arb'ar'o'n por ke kelk'a'j or'pom'a'j arb'o'j kresk'u.

Tiu Enciklopedi'o de 1933, si'a'temp'e tre erudici'a kaj tre konscienc'a labor'aĵ'o, est'as nun mank'o'plen'a pro nur'a mal'nov'ec'o; kaj nov'generaci'a esperant'ist'o erudici'a, Reinhard Haupenthal, nun redakt'as du'a'n pli grand'a'n Enciklopedi'o'n de Esperant'o, al kiu mult'a'j koleg'o'j jam kontribu'as.

Iom indik'as matur'ec'o'n de plur'a'j esperant'a'j literatur'aĵ'o'j la fakt'o, ke oni traduk'is ili'n en naci'a'j'n lingv'o'j'n. Popular'a klar'ig'o pri radi'o, de Eugéne Aisberg, traduk'iĝ'is post'e en du'dek unu lingv'o'j'n, inter ili la ĉin'a'n; juvel'a verk'o pri La viv'o de la plant'o'j, de Paul Neergaard, aper'is en ok lingv'o'j; oni traduk'is en divers'a'j'n eŭrop'a'j'n kaj ekster'eŭrop'a'j'n lingv'o'j'n kvar roman'o'j'n kaj plur'a'j'n novel'o'j'n de Juli'o Baghy; du de Je'a'n Forge; unu de Miyamoto, ekzempl'e. Ĝis 1974 aper'is 133 verk'o'j traduk'it'a'j el esperant'o. Oni ankaŭ uz'is esperant'o'n kiel pont'lingv'o'n por traduk'o'j. Ĝis 1969 aper'is pli ol cent verk'o'j, kiu'j'n oni traduk'is en unu lingv'o'n per'e de esperant'a traduk'o el la original'a lingv'o. Plur'a'j el tiu'j verk'o'j est'as efemer'a'j politik'a'j propagand'aĵ'o'j, sed mult'a'j est'as ver'e valor'a'j art'verk'o'j.

Inter ili, nur ekzempl'e, trov'iĝ'as Eŭgen'o Onegin de Puŝkin, el la rus'a en la ĉin'a'n; Mart'a de E. Orzaszkowa, el la pol'a en la japan'a'n (ankaŭ film'ig'it'a!) kaj la ĉin'a'n, per'e de la majstr'a traduk'o de Zamenhof mem; Sinjor'o Tade'o, jam menci'it'a, el la pol'a en la vjetnam'a'n; Johano la Brav'a de Petöfi en la ĉin'a'n, per'e de fam'a traduk'o de Kalocsay; poem'o'j de Marie Under el la eston'a en la japan'a'n...

Kvankam tia'j kultur'a'j ating'o'j est'as impon'a'j, ebl'e du el la plej interes'a'j kaj decid'a'j pruv'o'j pri la ver'a post'puber'ec'o de la esperant'a literatur'o est'as du verk'o'j por'amuz'a'j. Aper'is en 1970 ampleks'a antologi'o de plej'part'e mal'ĉast'a'j anekdot'o'j, Kruko kaj Baniko el Ber'val'o, de Louis Beaucaire. La anekdot'o'j mem est'as pli bon'stil'a'j ol bon'mor'a'j, sed por ni'a nun'a tem'o la signif'o'plen'a detal'o est'as, ke por titol'i mult'a'j'n el si'a'j anekdot'o'j la aŭtor'o prunt'e'pren'as titol'o'j'n de kon'at'a'j esperant'a'j art'verk'o'j original'a'j kaj traduk'a'j, kaj kelk'a'j'n cit'aĵ'o'j'n el tre kon'at'a'j esperant'a'j poem'o'j. La pli'mult'o el ali'a'j titol'o'j est'as kon'at'a'j esperant'a'j proverb'o'j. La aplik'o de libr'o'titol'o'j al tem'o'j, por kiu'j la estim'at'a'j verk'ist'o'j nepr'e ne destin'is ili'n, oft'e efik'as tre sprit'e kaj don'as al mal'nov'a'j ŝerc'o'j unik'a'n spic'o'n.

Tia'j profan'aĵ'o'j ne pov'us okaz'i sen literatur'a kultur'o kon'at'a inter mult'a'j leg'ant'o'j.

Eĉ pli signif'a est'as bril'a libr'et'o si'a'spec'a, kiu aper'is en 1962: Specimen'e, de Henri Baupierre (kaŝ'nom'o). Tie Baupierre parodi'as tri'dek naŭ kon'at'a'j'n esperant'a'j'n verk'ist'o'j'n. (Trov'iĝ'as du ali'a'j er'o'j.) Kelk'a'j'n el la verk'ist'o'j mi mem ne sufiĉ'e kon'as por juĝ'i parodi'o'j'n. Sed cert'e pri la pli'mult'o la imit'ad'o de metod'o'j, stil'o, verk'ist'a temperament'o, vort'proviz'o kaj, ekzempl'e, vers'form'o'j, est'as bril'a. Baupierre vid'ebl'e kapabl'as je tre detal'a'j stil'a'j stud'o'j kaj hav'as fajn'a'n orel'o'n por nuanc'o'j. Ke li'a'j parodi'o'j pri mi'a'j propr'a'j poem'o'j est'as plen'e just'a'j kaj terur'e riproĉ'a'j, est'as afer'o inter li kaj mi; ebl'e feliĉ'e est'as ankaŭ grand'a ter'a distanc'o inter li kaj mi. Sed ke pov'as en'tut'e ekzist'i volum'o de bril'e amuz'a'j kaj eg'e traf'a'j parodi'o'j, est'as kred'ebl'e absolut'a pruv'o, ke jam evolu'ad'is en esperant'o ne nur ĝeneral'a'j kriteri'o'j pri stil'o, sed analiz'ebl'a'j individu'a'j art'ism'a'j stil'o'j.

Esperant'a poezi'o: mirakl'a rikolt'o Tri'a signif'o'plen'a indik'o pri la ampleks'o kaj art'a nivel'o de la esperant'a literatur'o est'as Esperant'a Antologi'o — Poem'o'j 1887–1957, redakt'it'a de William Auld, aper'int'a en 1958.

Ĝi konsist'as el 539 paĝ'o'j de poezi'a'j tekst'o'j, plus en'konduk'o, glos'o'j, not'o'j kaj biografi'a'j not'o'j. Ĝi prezent'as zorg'e elekt'it'a'j'n specimen'o'j'n el la verk'o'j de naŭ'dek poet'o'j el Aŭstrio, Belgi'o, Brazilo, Briti'o, Bulgario, Ĉeĥ'o'slovaki'o, Ĉini'o, Dan'land'o, Estoni'o, Franci'o, Germanio, Hispanio (inkl. Kataluni'o), Hungari'o, Islando, Italio, Japani'o, Jugoslavio, Latvi'o, Meksikio, Nederlando, Nov'zeland'o, Panam'o, Pollando, Rumani'o, Ruslando, Sar'land'o, Sud'afrik'o, Svedi'o, Svisio kaj Uson'o. Eĉ kiam ni de'pren'as du aŭtor'nom'o'j'n, kiu'j est'as kaŝ'nom'o'j por ali'a'j poet'o'j en special'a'j aspekt'o'j de si'a'j person'ec'o'j, kaj la land'o'n Panam'o'n, kiu ebl'e rilat'as pli al la signif'o de la grek'a sufiks'o ol al geografi'a situ'o, rest'as mult'a'j poet'o'j el mult'a'j land'o'j. Post mult'a elekt'ad'o Auld redukt'is si'a'n Antologi'o'n al 349 poem'o'j.

Auld cel'is art'a'n antologi'o'n de la plej bon'a'j esperant'a'j poem'o'j. Konsult'o'libr'o dev'as menci'i eĉ la ne sufiĉ'e lert'a'j'n art'ist'o'j'n. Esperant'o en Perspektiv'o, 1974, menci'is 185 poet'o'j'n esperant'a'j'n, kaj al la supr'a list'o de land'o'j ni dev'as al'don'i Argentinon kaj Israelon. La sam'a verk'o menci'as almenaŭ 136 apart'a'j'n volum'o'j'n de original'a'j poem'o'j, sed kompren'ebl'e mult'a'j poem'o'j aper'is nur en gazet'o'j .

Ni memor'u de'nov'e, ke esperant'o en'mond'iĝ'is nur en 1887.

Statistik'o do ekster'ordinar'a tamen dir'as mal'mult'o'n pri poezi'o: la grav'a demand'o est'as ne, ĉu poet'o'j aŭ libr'o'j est'as mult'nombr'a'j, kvazaŭ tem'us pri produkt'ad'o de rad'ring'o'j, sed ĉu la poem'o'j est'as art'e valor'a'j.

Person'a konfes'o ebl'e pli'vigl'ig'os ni'a'n tem'o'n. Est'is la kvalit'o de la esperant'a poem'ar'o, kiu ver'e ig'is mi'n mem esperant'ist'o.

Mi'a'j angl'a'j verk'o'j tem'as plej'part'e pri la angl'a literatur'o kaj pri ĝi est'is plej'part'e mi'a'j fak'a'j stud'o'j kaj instru'ist'a'j labor'o'j.

Mi ankaŭ iom esplor'is kelk'a'j'n ali'a'j'n literatur'o'j'n. Ek'lern'int'e esperant'o'n en 1949, grand'part'e pro pac'am'a'j motiv'o'j, mi rapid'e konsent'is, ke la lingv'o est'as facil'a, logik'a, util'a. Mi komenc'is leg'i: hazard'e, sen'konsil'e mi elekt'is unu'e tre mal'fort'a'n traduk'o'n de angl'a majstr'o'verk'o, kiu'n mi eg'e am'as; post'e et'a'n poem'ar'o'n ne sen infan'ec'a ĉarm'o, sed sen ver'a poezi'a valor'o. Mi ricev'is impres'o'n, ke esperant'o est'as util'a por cel'o'j kiel turism'o kaj kolekt'ad'o, sed ne est'as adekvat'a por la kultur'a'j cel'o'j, kiu'j en mi'a viv'o plej grav'as. Kaj se lingv'o ne est'as adekvat'a por poezi'o, ĝi ne est'as adekvat'a por io ajn, kio tem'as pri ni'a'j pli komplik'a'j pens'o'j, emoci'o'j, psik'a'j aktiv'o'j.

Tamen, kiam pian'o'lud'ad'o mal'plaĉ'as al la orel'o, ne ĉiam est'as, ĉar la fortepian'o bezon'as agord'ad'o'n. Foj'e est'as la pian'lud'ant'o, kiu bezon'as agord'ad'o'n kaj majstr'o pov'as per la sam'a instrument'o kre'i rav'a'n muzik'o'n.

Ĝust'e kiam mi est'is pret'a iĝ'i nur'a, kvankam dank'a, inter'ŝanĝ'ant'o de bild'kart'o'j kaj probabl'e etern'a komenc'ant'o, saĝ'a instru'ist'o en daŭr'ig'a korespond'a kurs'o prunt'is al mi Streĉ'it'a kord'o de Kalocsay. Tiu'temp'e mi ne perfekt'e kompren'is la libr'o'n. La vort'proviz'o est'is por mi iom tro grand'a, mult'a'j'n subtil'aĵ'o'j'n mi kred'ebl'e ne percept'is. Sed mi tuj vid'is, ke ĉi tie mi hav'as poem'o'j'n, kiu'j'n oni pov'us tut'e sen absurd'ec'o kompar'i kun kon'at'a'j bon'a'j poem'o'j en mi'a naci'a lingv'o: kiu'j hav'as en'hav'o'j'n signif'o'plen'a'j'n, el'pens'it'a'j'n kaj pens'ig'a'j'n; divers'a'j'n form'o'j'n perfekt'e reg'it'a'j'n; ver'a'j'n vort'muzik'o'j'n divers'spec'a'j'n; riĉ'a'j'n trop'o'j'n, emoci'a'j'n nuanc'o'j'n kaj kolor'o'j'n, struktur'o'j'n logik'a'j'n kaj emoci'a'j'n; poem'o'j'n, kiu'j sen'dub'e rajt'as est'i part'o'j de la mond'literatur'o. Est'is esenc'e pro tiu'j poem'o'j de Kalocsay, ke mi rest'is esperant'ist'o kaj far'is kelk'a'j'n serioz'a'j'n labor'o'j'n por esperant'o.

Pli ol du'dek jar'o'j'n pli post'e mi vid'is, kiel io tre simil'a okaz'is ĉe amik'in'o mi'a, doktor'in'o Kathleen Hall, lektor'in'o pri la franc'a literatur'o. Ŝi lern'is la element'o'j'n de esperant'o, ŝat'is ĝi'a'n logik'o'n, trov'is ĝi'n bon'a lud'il'o kaj iom util'a. Post'e ŝi ĉe'est'is preleg'o'n pri Kalocsay, ek'leg'is li'a'j'n verk'o'j'n kaj tiel eg'e entuziasm'iĝ'is, ke ŝi far'is mult'a'j'n bon'eg'a'j'n traduk'o'j'n de poem'o'j de Kalocsay en la angl'a'n. Mi ankaŭ ne pov'as plu kalkul'i, kiom oft'e mi modif'is favor'e la si'n'ten'o'n de iu kler'ul'o pri esperant'o, montr'ant'e aŭ laŭt'leg'ant'e i'a'n poem'o'n de Kalocsay.

Al angl'a kler'ul'o traduk'o de angl'a poem'o oft'e est'as tut'e konvink'a atest'aĵ'o pri la literatur'a valor'o de esperant'o. Se Kalocsay est'us la sol'a esperant'a poet'o, ne pov'us post li rest'i ia ajn raci'a dub'o, ĉu la lingv'o taŭg'as plen'e por ĉiu'j poezi'a'j task'o'j: epope'o, satir'o, lirik'o, didaktik'a vers'a ese'o, epigram'o, medit'aĵ'o, elegi'o, poezi'a dram'o, psikologi'a monolog'o, kabared'a kanzon'o ktp.

Sed la sol'a li ja ne est'as. Mi jam menci'is, ke oni registr'is 185 poet'o'j'n. Nu, kompren'ebl'e mult'a'j el ili hav'is pli da bon'a intenc'o ol da talent'o. Mult'a'j verk'is ver'ŝajn'e por propagand'a'j aŭ pedagogi'a'j cel'o'j. Eĉ Juli'o Baghy, ver'e grand'a esperant'a verk'ist'o, iam rapid'eg'e verk'is si'a'n et'a'n poem'ar'o'n La vagabond'o kant'as, kiu, kvankam ĝi en'hav'as plur'a'j'n perl'o'j'n kaj la humur'a'n poem'o'n ebl'e plej deklam'it'a'n en esperant'a'j rond'o'j, en'hav'as ankaŭ vers'a'j'n ŝerc'et'o'j'n, kompliment'o'j'n kaj ali'a'j'n bagatel'o'j'n, kies cel'o est'as pedagogi'a: prezent'i simpl'a'j'n vers'aĵ'o'j'n por komenc'ant'o'j. Baghy, hom'o rimark'ind'e mal'ego'ism'a, oft'e pri'parol'is si'a'n opini'o'n, eĉ princip'o'n, ke verk'ist'o'j esperant'ist'a'j dev'as foj'e verk'i, si'n'ofer'e, i'o'n pli simpl'a'n ol ili dezir'as kiel art'ist'o'j verk'i, por proviz'i al komenc'ant'o'j leg'material'o'n simpl'a'n, sed tamen lingv'e sen'riproĉ'a'n.

Eĉ kiam ni de'pren'as fuŝ'aĵ'o'j'n, mal'fort'a'j'n vers'aĵ'o'j'n, eĉ verk'o'j'n laŭd'ind'a'j'n kiel leg'material'o'n, sed sen'signif'a'j'n kiel art'verk'o'j'n, rest'as ver'a esperant'a rikolt'o poezi'a kiu en la histori'a, soci'ologi'a kaj ekonomi'a situaci'o ŝajn'as mirakl'a.

La leg'ant'o ne profit'os mult'e per sufok'a, anakond'e long'a nom'ar'o aŭ titol'ar'o nur. Sci'vol'em'a leg'ant'o esplor'u la grand'a'n antologi'o'n kaj la konsult'o'libr'o'j'n. Sed kelk'a'j elekt'it'a'j detal'o'j don'os i'a'n element'a'n koncept'o'n pri la perspektiv'o'j de la esperant'a poezi'o.

Ĝi komenc'iĝ'as kun'e kun la lingv'o mem, per la poem'o'j de Zamenhof en la Unu'a libr'o; Zamenhof post'e verk'is sep ali'a'j'n poem'o'j'n. Du est'as mal'grav'a'j por'okaz'a'j vers'o'j, el kiu'j unu, Al la frat'o'j, est'as rimark'ind'e mal'pli lert'a ol la ali'a'j. Nun'temp'e la poezi'a'j metod'o'j de Zamenhof ŝajn'as primitiv'a'j kaj naiv'a'j: li foj'e rim'as nur per gramatik'a'j fin'aĵ'o'j, li'a'j metafor'o'j est'as iom banal'a'j. Tamen jam li pruv'is, ke oni pov'as verk'i en esperant'o ne nur vers'a'j'n organiz'it'a'j'n strof'o'j'n, sed poem'o'j'n almenaŭ dign'a'j'n kaj memor'ind'a'j'n; eĉ ke oni pov'as foj'e en'vort'ig'i aŭtentik'a'n lirik'ism'o'n. Li verk'is kelk'a'j'n poem'o'j'n ankaŭ en la jid'a. (Pri la jid'a'j poem'o'j de Zamenhof esplor'is A. Holzhaus.

Kelk'a'j inform'o'j aper'is en la kvin'a kajer'o de la ”iam komplet'ig'ot'a plen'a verk'ar'o ” de Zamenhof, Hebre'o en la get'o, Kiot'o 1976). Li cert'e hav'is i'a'n poezi'a'n talent'o'n, kvankam viv'o de turment'a tro'okup'it'ec'o, kaj korp'o oft'e mal'san'a, mal'help'is la evolu'ad'o'n de du talent'o. La du lirik'o'j de la Unu'a libr'o rest'as kor'tuŝ'a'j. La esper'o rest'as oficial'a himn'o por esperant'a'j kongres'o'j kaj simil'a'j kun'ven'o'j; ali'a edif'a poem'o, La voj'o, rest'as kar'a kaj kon'at'a; Preĝ'o sub la verd'a standard'o esprim'as, simpl'e kaj sincer'e, kaj ver'e kun ia efik'a simpl'a klimaks'em'o kaj emoci'ig'a ripet'ad'o, ideal'o'n de religi'a toler'em'o kaj inter'frat'iĝ'o de la tut'a hom'ar'o. Last'a poem'o de Zamenhof, Pluv'o, est'as histori'e kaj psikologi'e interes'a, sed ankaŭ poezi'e iom signif'a: lirik'o pri freŝ'iĝ'o de spirit'o dum pluv'a tag'o, ebl'e kun nuanc'o de pens'ig'a ambigu'ec'o aŭ simbol'ism'o; poem'o de Zamenhof mem, sen edif'a aŭ por'mov'ad'a cel'o, art'verk'et'o sen'de'pend'a kaj — si'a'manier'e kaj simpl'e — sukces'a.

Unu'a flor'ad'o de esperant'a poezi'o komenc'iĝ'is preskaŭ tuj post la en'mond'iĝ'o de la lingv'o, tiel ke jam en 1893 Anton'i Grabowski pov'is redakt'i et'a'n antologi'o'n de poem'o'j en esperant'o, La lir'o de la esperant'ist'o'j. Unu el li'a'j propr'a'j poem'o'j, La tag'iĝ'o, edif'a metafor'a kuraĝ'ig'o por la esperant'ist'o'j, rest'as ŝat'at'a kiel kant'o. Du el la frat'o'j de L. L. Zamenhof, Feliks'o kaj Leon'o, iom verk'is poem'o'j'n. Inter fru'a'j poet'o'j, kiu'j montr'is i'a'n teknik'a'n kompetent'ec'o'n, kaj kiu'j hav'is percept'ebl'e diferenc'ig'ebl'a'j'n poezi'a'j'n person'ec'o'j'n, oni pov'as menci'i, laŭ elekt'o ne'evit'ebl'e iom arbitr'a: Vasilij N. Devjatnin, kiu verk'is proz'e kaj poezi'e, original'e kaj traduk'e; Stanislav Schulhof, kon'at'a ĉef'e kiel original'a poet'o, kvankam li ankaŭ traduk'is el la ĉeĥ'a; Stanislaw Karolczyk, en kies unu original'a poem'ar'o oni trov'as kelk'a'j'n poem'o'j'n, en kiu'j li firm'e reg'as mal'facil'a'j'n strof'o'form'o'j'n; Bor'is Mirski, mild'a satir'ist'o. Tre rilat'a al ni'a nun'a tem'o est'as ankoraŭ amuz'a fabel'o de Mirski pri kok'in'o, kiu kred'as, ke inkubator'o ne pov'as kov'i ov'o'j'n kaj produkt'i san'a'j'n kok'id'o'j'n ... sam'e kiel mult'a'j hom'o'j kred'as, ke lingv'o kre'it'a kiel est'is kre'it'a esperant'o, ne pov'as nask'i art'verk'o'j'n.

Sed la plej bon'a poet'o de la fru'a epok'o est'is, sen'dub'e, Edmond Privat, si'a'temp'e kon'at'a ekster esperant'ist'a'j rond'o'j: docent'o ĉe la universitat'o de Ĝenevo, li verk'is grav'a'j'n franc'lingv'a'j'n libr'o'j'n pri histori'a'j kaj diplomati'a'j tem'o'j; pionir'is pri popol'kler'ig'o kaj kooperativ'ism'o; aktiv'is pri la Lig'o de Naci'o'j. (Kiel lern'ej'an'in'o mi leg'is verk'o'n de Privat pri problem'o'j de mond'pac'o, kiam mi eĉ ne sci'is pri la ekzist'o de esperant'o.) Li'a biografi'et'o pri Zamenhof est'as nobl'a proz'poem'o; li'a verk'et'o Esprim'o de sent'o'j en esperant'o est'as tre valor'a ese'o pri traf'a'j stil'a'j rimed'o'j; simil'e li'a'j mal'mult'a'j lirik'o'j est'as ver'e polur'it'a'j. Oni sent'as mal'antaŭ ili la kriteri'o'j'n de kultur'hom'o, kiu kon'as kelk'a'j'n eŭrop'a'j'n poezi'a'j'n tradici'o'j'n. La vort'muzik'o est'as plaĉ'a, flu'a, delikat'a, elegant'a; ne trov'iĝ'as ŝtop'vort'o'j aŭ tro'a'j tord'iĝ'o'j, sed ja trov'iĝ'as real'a observ'ad'o kaj kor'a sent'em'o.

La plej bon'a'j poem'o'j de tiu fru'a period'o klar'e pruv'is, ke en esperant'o oni pov'as verk'i vers'o'j'n korekt'a'j'n, konciz'a'j'n, laŭ la long'a'j tradici'o'j de eŭrop'lingv'a'j lirik'o'j. La fru'a'j paĝ'o'j de la Esperant'a antologi'o oft'e pens'ig'as mi'n pri la mult'a'j kantar'o'j kaj lirik'ar'o'j, bon'a'j sed ne el'star'a'j, kiu'j aper'is en Angl'uj'o dum la dek'ses'a jar'cent'o.

Okaz'is revoluci'o en la original'a esperant'a poezi'o, kiam debut'is la tiel'nom'it'a Budapeŝta Skol'o, kies nask'iĝ'o'n ni pov'as dat'i per la aper'o en 1921 de Mond'o kaj kor'o, unu'a original'a poem'ar'o de Kálmán Kalocsay. Rapid'e sekv'is Preter la viv'o de Gyula Baghy en 1922. (Tiel ili'a'j nom'o'j hungar'e, sed ili kutim'e uz'is la esperant'a'j'n form'o'j'n Koloman'o kaj Juli'o.) Est'is la fin'o de primitiv'ism'o kaj diletant'ism'o.

Sekv'ant'a'j poet'o'j pov'is ĉerp'i kriteri'o'j'n kaj ekzempl'o'j'n, ne nur el naci'lingv'a'j literatur'o'j, sed el la esperant'a literatur'o mem.

Kalocsay kaj Baghy ia'senc'e komplement'is unu la ali'a'n. Kalocsay est'is tre kler'a, poliglot'o, ĝis nun ni'a plej grand'a traduk'ist'o; alt'nivel'e sukces'a en si'a karier'o kiel kurac'ist'o; dediĉ'it'a ĉef'e al literatur'o kaj lingv'ist'ik'o. Baghy est'is relativ'e ne'kler'a, sci'pov'is nur esperant'o'n kaj la hungar'a'n; li est'is aktor'o, kies karier'o est'is ruin'ig'it'a per la unu'a mond'milit'o; li hav'is pli bohemi'a'n temperament'o'n, viv'is ĉiam pli-mal'pli mal'riĉ'e; mult'e instru'ad'is esperant'o'n kaj aktiv'is en la esperant'o'mov'ad'o.

Kalocsay, sent'ant'e la bezon'o'n de pli riĉ'a vort'ar'o por alt'nivel'a poezi'o, kaj dezir'ant'e evit'i en poezi'o kelk'a'j'n long'a'j'n kun'met'aĵ'o'j'n, en'konduk'is en esperant'o'n man'plen'o'n da nov'a'j vort'o'j, kiel laŭ la Fundament'o mem li rajt'is far'i. Mult'a'j li'a'j neolog'ism'o'j prosper'is, kelk'a'j est'is mort'nask'it'a'j. Dum la fru'a'j jar'o'j de la budapeŝta skol'o sen'proporci'a'j protest'o'j kontraŭ tiu'j neolog'ism'o'j ŝajn'ig'is ili'n pli grav'a'j ol la eg'e signif'a fakt'o, ke jen aper'is esperant'a poet'o tut'e mal'naiv'a kaj matur'a, kies poem'o'j'n oni pov'us kompar'i kun tiu'j de iu simil'tem'a respekt'at'a poet'o naci'lingv'a.

Eĉ la foj'e monstr'a mal'dank'em'o kaj blind'ec'o'j de grup'o'j da esperant'ist'o'j, kaj dolor'a izol'sent'o, ne detru'is la si'n'dediĉ'o'n de Kalocsay. Mez'e de grand'a profesi'a okup'it'ec'o li montr'is kre'a'n energi'o'n gigant'a'n. Li'a'j'n traduk'a'j'n verk'o'j'n ni konsider'os ali'lok'e. Li'a'j original'a'j poem'o'j est'is ĉef'e tiu'j en Mond'o kaj kor'o, Streĉ'it'a kord'o kaj Izol'o, kiu last'a volum'o, plej'part'e pere'is dum la du'a mond'milit'o. (Fin'fin'e oni re'pres'is ĝi'n en 1977.) Volum'et'o, Rim'portret'o'j, pri'skrib'as, oft'e sprit'e, kvin'dek sep kon'at'a'j'n esperant'ist'o'j'n per form'o eg'e strikt'a kaj facil'e mono'tonik'a de la rondel'o. Kalocsay tiel bril'e uz'is la form'o'n, ke ĉe li ĝi ne iĝ'is monoton'a.

Ĝust'e pri'skrib'i la ating'o'j'n de Kalocsay postul'us tut'a'n libr'o'n. Inter li'a'j ating'o'j menci'ind'a'j tie ĉi est'as, nur ekzempl'e: pri'mov'ad'a'j, edif'a'j poem'o'j, kiu'j ver'e est'as art'verk'o'j, kiam, ekzempl'e, por kongres'o en Helsink'i Kalocsay verk'is salut'a'n poem'o'n laŭ la aliteraci'a form'o de Kalevala; mult'a'j'n tener'a'j'n am'poem'o'j'n, inter ili la long'a Maj'a idili'o, kiu majstr'e util'ig'as vari'a'j'n strof'o'form'o'j'n por kapt'i lirik'ism'o'n, pasi'o'n, urĝ'o'n, lud'em'o'n, mister'o'n de jun'a am'o; en Patr'in'ec'o, bel'eg'a portret'o, sent'em'e tener'a kaj kompren'em'a pri viv'o'spert'o'j laŭ vir'in'a vid'punkt'o, pri la mister'o'j de fru'a am'o kaj unu'a graved'iĝ'o; bril'a poem'seri'o, sub la titol'o Ahasver'o de am'o, kiu per pri'skrib'o'j kaj dram'a'j monolog'o'j montr'as, kiel edz'o ankoraŭ am'ant'a tamen mal'fidel'as, post'e pent'as; kelk'a'j bon'eg'a'j poem'o'j en liber'a'j vers'o'j, kiu'j ne est'as dis'tranĉ'it'a'j proz'aĵ'o'j, sed poezi'o disciplin'it'a, ŝpar'em'a, majest'e vort'muzik'a; en Kompat'o, potenc'a poem'o pri religi'o kaj politik'o, kies pens'evolu'ad'o kaj kompleks'ec'o fort'e kontrast'as kun la banal'a slogan'ad'o de mult'a'j poem'o'j pri tia'j tem'o'j.

Kalocsay hav'is tiu'n mem'sufiĉ'o'n, kiu'n kred'ebl'e oni preskaŭ ĉiam trov'as ĉe ver'e grand'a'j art'ist'o'j: li perfekt'ig'is en izol'o la art'verk'o'n, sen'de'pend'e, mem'kritik'e; kaj li atend'as, ke la leg'ant'o streĉ'u si'n kaj salt'u, se neces'e.

Baghy, pli pedagogi'a, mal'pli parnas'ec'a, pli indulg'as la ne'spert'a'n poezi'leg'ant'o'n per poem'o'j iom pli simpl'a'j'n, per refren'o'j kaj ripet'ad'o'j, per en'hav'o ia'senc'e mal'pli pur'e literatur'ec'a. Li'a'j verk'o'j tre taŭg'as por iu, kiu dezir'as komenc'i stud'ad'o'n de la esperant'a poezi'o. Sed ni ne sub'taks'u li'a'n geni'o'n.

Li reg'is mult'a'j'n strof'o'form'o'j'n; li'a'j plej bon'a'j poem'o'j est'as rekt'a'j, ŝpar'em'a'j, drast'a'j; viv'o'plen'a'j est'as li'a'j bild'o'j; li oft'e tre bon'e sugest'as, ne nur mal'pez'a'j'n emoci'o'j'n — ĉar li est'as ĉarm'a poet'o de flirt'ad'o kaj de ŝerc'ad'o — sed tragik'a'j'n, intens'a'j'n emoci'o'j'n. Ni leg'u, ekzempl'e, li'a'n dram'ec'a'n monolog'o'n Antaŭ la tribunal'o, en kiu jun'ul'in'o, hont'o'plen'a, rakont'as kiel dom'mastr'o de'log'is ŝi'n kaj ŝi mort'ig'is si'a'n nov'nask'it'a'n infan'o'n, sed post'e protest'as kontraŭ ne'just'a, sen'kompat'a soci'a ord'o, kiu sever'e pun'as la mal'pli kulp'a'j'n hom'o'j'n; aŭ Sang'a'j larm'o'j, en kiu la vid'ebl'a'j sufer'o'j de ekspluat'at'a anamo (t.e.

loĝ'ant'o de centr'a part'o de Vjetnami'o) venen'as la plezur'o'n, kiu'n li sent'as antaŭ bel'a tropik'a pejzaĝ'o; Inter'romp'it'a roman'o, pri jun'a ĉies'ul'in'o, kiu dev'as rezign'i al simpati'a jun'ul'o kaj dec'a am'o por hont'e gajn'i si'a'n pan'o'n; Ivanĉjo, pri naiv'a jun'a pacifist'o, ekzekut'it'a pro rifuz'o de soldat'a dev'o; Infan'o'j en la park'o, kiu oblikv'e sed intens'e pri'lum'as, per'e de infan'a'j ne'kompren'o'j, la profund'a'n tragik'o'n kaj moral'a'n ironi'o'n de prostitu'ad'o. Baghy est'is grand'part'e poet'o de soci'a'j protest'o'j, kiu'j font'is nek el envi'o nek el dub'a'j dogm'o'j, sed el profund'a kompat'o kaj karitat'o kaj aŭtentik'a'j viv'o'spert'o'j.

Baghy special'e reg'is vers'a'j'n dialog'o'j'n kaj original'a'j'n epos'o'j'n. Mult'a'j el li'a'j poem'o'j hav'as dram'ec'a'j'n kvalit'o'j'n, kaj li verk'is mult'a'j'n poem'o'j'n not'ind'e taŭg'a'j'n por art'a deklam'ad'o.

Li'a'j poem'kolekt'o'j est'as Preter la viv'o, Pilgrim'o, La vagabond'o kant'as; Ĉiel'ark'o, polur'it'a kolekt'o de dek du fabel'o'j el dek du land'o'j, re'verk'it'a'j en divers'a'j strof'o'form'o'j; Aŭtun'a foli'ar'o, last'a kolekt'o, en kiu trov'iĝ'as kelk'a'j interes'a'j eksperiment'o'j, ekzempl'e intern'a'j eĥ'o'j, kiu'j'n Baghy nom'as ”ĉen'rim'o'j”.

Est'iĝ'is tut'a budapeŝta skol'o, kies influ'o etend'iĝ'is larĝ'e.

Kun'e kun la grand'a esperant'olog'o kaj leksik'olog'o Gast'o'n Waringhien Kalocsay prepar'is libr'o'n, Parnas'a gvid'libr'o, kiu don'as ”ĉio'n, krom geni'o” por far'iĝ'i poet'o: inform'o'j'n pri ritm'o'j, strof'o'form'o'j, rim'o'skem'o'j; rim'vort'ar'o'n ktp, kaj bril'a'n Horaciecan vers'a'n ese'o'n de Kalocsay Pri art'o poet'ik'a. Tiu ĉi libr'o kred'ebl'e mult'e influ'ad'is inteligent'a'j'n esperant'a'j'n poet'o'j'n. Inter la budapeŝt'an'o'j mem trov'iĝ'is almenaŭ unu ali'a ver'e grand'a poet'o, Lajos Tárkony (pli fru'e Totsche), kies sol'a sed grand'a kolekt'o, Soif'o, aper'is nur en 1964. Tárkony reg'is la sonet'o'n petrark'a'n kaj la iom epigram'a'n mal'long'a'n poem'o'n, sed unik'a en esperant'o est'as li'a long'a poem'o, en mult'a'j divers'a'j strof'o'form'o'j, Okcident'o, en kiu li am'e, kler'e, kun mult'a'j viv'a'j bild'o'j, lert'a'j kontrast'o'j, subit'a'j surpriz'o'j kaj epigram'e traf'a'j resum'o'j skiz'as la kultur'a'n histori'o'n de okcident'a Eŭrop'o. Bon'a'j est'as ankaŭ kelk'a'j poem'o'j de Ferenc Szilágyi (kiu pas'ig'is grand'a'n part'o'n de si'a viv'o en Svedi'o) kaj Imre Baranyai (”Emba”), poet'o de soci'a'j protest'o'j, sed serioz'a ne nur en'hav'e, sed teknik'e.

Inter ali'land'a'j poet'o'j, kiu'j verk'is pli-mal'pli sub la influ'o de la budapeŝta skol'o, kelk'a'j el la plej menci'ind'a'j est'as G.E.

Maura, kiu en 1979 fin'fin'e de'met'is si'a'n mask'o'n de panamano kaj aper'is kiel la ali'fak'e eminent'eg'a esperant'ist'o Gast'o'n Waringhien; N. Kurzens, poet'o mal'mult'e verk'int'a, sed fort'e, pri mal'gaj'a'j sent'o'j; la unu'a merit'plen'a poet'in'o, Hilda Dres'e'n; grav'a kaj eg'e individu'ec'a poet'o E. Miĥalski, tre konsci'a pri la dialektik'o de kontraŭ'o'j, inter tiu'j de vir'o kaj vir'in'o; kaj la franc'o Raymond Schwartz, humur'a kaj satir'a poet'o kun vers'o'j kaloĉaj'e polur'it'a'j: poet'o de vort'lud'o'j, fi'ŝerc'o'j, koment'o'j pri hom'a'j absurd'aĵ'o'j. Li'a'j kolekt'o'j, Verd'kat'a testament'o, La strang'a butik'o, La ĝoj'a podi'o kaj Kun si'a'spec'a spic'o! don'is mult'a'n plezur'o'n al leg'ant'o'j, inkluziv'e mult'a'j'n, kiu'j ne kapabl'us ĝu'i pli serioz'a'j'n verk'o'j'n; kaj li'a'j plej bon'a'j verk'o'j est'as ver'e piroteknik'a'j virtuoz'aĵ'o'j.

Long'e daŭr'is la budapeŝta skol'o kaj ĝi'a influ'o rest'as grand'a. Sed en 1952 aper'is grav'a libr'o, Kvar'op'o, kiu signal'is la debut'o'n de la tiel'nom'it'a ”skot'a skol'o”, kiu mem en tiu volum'o konfes'is si'a'n ŝuld'o'n al Budapeŝto. La nov'a kvar'op'o konsist'is el William Auld, John Dinwoodie, John Franc'is kaj Ret'o Rossetti.

William Auld est'as ĝis nun kred'ebl'e la sol'a poet'o, kiu pov'us rival'i kun Kalocsay por la titol'o de la plej grand'a esperant'a poet'o. Li'a part'o en Kvar'op'o jam montr'is grand'a'n divers'ec'o'n de tem'o'j kaj rimed'o'j: de amuz'a, virtuoz'a onomatope'a mim'ik'o de ebri'o, ĝis fort'a'j bild'o'j pri seks'a'j turment'o'j kaj mond'akuz'a real'ism'a portret'o pri la mizer'a, ne'hom'ig'a viv'o de labor'ist'edz'in'o en aĉ'a kvartal'o. Sekv'is li'a ĉef'verk'o La infan'a ras'o; kaj poem'ar'o'j Unu'fingr'a'j melodi'o'j kaj Humur'o'j. Auld ĉiam hav'as i'o'n por dir'i kaj ĉiam aplik'as sever'e el'pens'it'a'j'n rimed'o'j'n.

John Dinwoodie est'as kred'ebl'e ĝis nun la plej bon'a religi'a poet'o en esperant'o, kun kristal'a klar'ec'o kaj grand'a sincer'ec'o art'lert'e esprim'it'a'j. Li'a'j karitat'o kaj kompat'o, ankaŭ la tener'ec'o de li'a'j am'poem'o'j, pens'ig'as oft'e pri Baghy. John Franc'is prezent'is si'n en Kvar'op'o per long'a poem'o pri la evolu'o kaj mal'aper'o de la kosm'o, kun bild'o'j scienc'fikci'ec'a'j bel'e aranĝ'it'a'j en flu'a'j kvar'vers'o'j. Li'a'j mal'long'a'j poem'o'j rest'as ne'kolekt'it'a'j. Ret'o Rossetti miks'as frivol'a'j'n aŭ satir'et'a'j'n poem'o'j'n kun el'verŝ'o'j de fort'a'j emoci'o'j: li pov'as vort'lud'i sam'e piroteknik'e kiel Schwartz, sed ankaŭ verk'i tener'e pri am'o aŭ amar'e pri sufer'o. Rossetti ĝeneral'e bril'e kaj elegant'e traf'as ĝust'e tio'n, kio'n li kred'ebl'e cel'as. Li'a'j cel'o'j est'as kutim'e relativ'e mal'grand'skal'a'j, sed en la du'a kolekt'o, Pint'a krajon'o, aper'is La jubile'a epos'o, vers'a skiz'o pri la histori'o de la esperant'o-mov'ad'o, kiu, eĉ sen muzik'o kaj scen'o'j de la prezent'ad'o en 1955 en Bolonjo, rest'as interes'a, vari'a kaj kultur'e valor'a; kaj eg'e individu'ec'a filozofi'a poem'seri'o Mestiz'o de la mond'o.

Pli-mal'pli lig'it'a'j al la skot'a skol'o est'as Marjorie Boulton, pri kiu la nun'a verk'ant'o ne kapabl'a skrib'i tre objektiv'e, skrib'os neni'o'n; kaj Albert Goodheir, kies unu'a volum'o, Merl'o sur menhir'o don'as esper'o'j'n pri ver'e grand'a talent'o sen'de'pend'a.

Li'a'j poem'o'j oft'e hav'as kristal'a'n klar'ec'o'n, sed la klar'ec'o'n de lag'o tre pur'a kaj profund'a.

La akcept'it'a termin'o ”la skot'a skol'o” est'as iom mis'inform'a: Rossetti est'as svis'o loĝ'ant'a en Briti'o; Boulton est'as angl'in'o; Goodheir est'as nederland'de'ven'a.

Oni rajt'as am'i aŭ mal'am'i la oblikv'a'j'n, form'esplor'a'j'n, el'vok'iv'a'j'n metod'o'j'n de kelk'a'j nun'temp'a'j poezi'a'j spec'o'j; sed se nun'temp'a lingv'o ne pov'as adapt'iĝ'i al tia'j metod'o'j, ĝi ne est'as plen'e adekvat'a por nun'temp'a'j serioz'a'j poet'o'j. Oni ja ne pov'as nur sen'ĉes'e imit'i eĉ la plej bel'a'j'n model'o'j'n. Sed jam ekzist'as esperant'a poezi'o, kiu'n oni pov'us nom'i modern'ism'a.

Jam en 1914 N. Borisov traduk'is kelk'a'j'n tiam'a'j'n rus'a'j'n futur'ist'a'j'n poem'o'j'n. Sed en 1956 aper'is ver'e tre grav'a verk'o de Auld, La infan'a ras'o, grand'skal'a filozofi'ec'a poem'o, influ'it'a per la metod'o'j de T.S. Eliot kaj Ezra Pound: ekzempl'e bild'o'j viv'a'j, sed kies kun'lig'it'ec'o'n oni dev'as mem esplor'i; eksperiment'a'j uz'o'j de vort'o'j, ekzempl'e signif'o'plen'a'j vort'lud'o'j kaj tip'o'grafi'a'j ne'ordinar'aĵ'o'j; kompleks'a'j alud'o'j. Ali'a'j poet'o'j, kiu'j uz'as drast'e modern'a'j'n rimed'o'j'n, est'as Baldur Ragnarsson, kiu uz'as mult'a'j'n simbol'o'j'n, metafor'o'j'n, imag'o'j'n strang'e inter'rilat'a'j'n; Sylla Chavez, kun iom hipnot'a'j liber'a'j vers'o'j; kaj, debut'int'e nur en 1972 per volum'o Voj'o kaj vort'o, Roberto Passos Nogueira, kiu verk'as original'a'j'n poem'o'j'n laŭ tre eksperiment'a'j metod'o'j — ekzempl'e vort'lud'o'j, bizar'a'j kun'met'aĵ'o'j de ide'o'j, romp'it'a'j fraz'o'j ktp. — kaj kun'labor'e kun Socorro Sampaio traduk'is el mult'a'j kon'at'a'j poet'o'j, ekzempl'e Brecht, Dylan Thomas, T.S. Eliot, Pound, Neruda. Edwin de Kock ne est'as tiel tuj-vid'ebl'e kaj drast'e eksperiment'a, sed li'a'j poem'o'j est'as riĉ'e pens'ig'a'j en'hav'e kaj teknik'e.

Ali'a'n aspekt'o'n de la uz'ad'o de lingv'o ĉe la mal'facil'a'j lim'o'zon'o'j de lingv'a'j ebl'o'j don'as rimark'ind'a volum'o, La libr'o de am'o, konsist'ant'a el la Sekret'a'j sonet'o'j de Peter Peneter, kiu pri'trakt'as normal'a'n, san'a'n kaj feliĉ'a'n am'rilat'o'n inter du ge'jun'ul'o'j, ĝis la unu'a id'o est'as preskaŭ pret'a nask'iĝ'i; kaj kolekt'o de traduk'o'j, parodi'o'j kaj original'aĵ'o'j de Georg'o Peterido Peneter, kiu'j ĉef'e pri'trakt'as mult'a'j'n tre divers'a'j'n kaj foj'e pervers'a'j'n aspekt'o'j'n de la seks'a viv'o. Peter est'is probabl'e Kalocsay, kvankam li neniam plen'e konfes'is tio'n, kaj Peterido est'as Waringhien. En iu ajn lingv'o La libr'o de am'o est'us rar'aĵ'o.

Ĝi trov'as rimed'o'j'n por pri'skrib'i fiziologi'a'j'n intim'aĵ'o'j'n de la seks'a viv'o kun tener'o, foj'e humur'o, kaj vari'ec'o; cert'e estetik'e tre sukces'e, kvankam tia libr'o ne est'as por ĉies gust'o.

La nun'a ĉapitr'o cel'as pri'trakt'i nur kelk'a'j'n plej signif'a'j'n verk'o'j'n kaj verk'ist'o'j'n; sed oni dev'as klar'e kompren'i, ke ili ekzist'as en kadr'o de mult'a'j pli vast'a'j perspektiv'o'j: ekzist'as mult'a'j bon'a'j minor'a'j poet'o'j esperant'a'j, kaj est'as oft'e mal'facil'e difin'i minor'ec'o'n. Nur kelk'a'j inter mult'a'j menci'ind'a'j est'as: El'i Urbanová, kiu apart'e mastr'as sapf'a'j'n strof'o'j'n; Nikol'a'j Hohlov, grav'a lirik'ist'o; L.N. Newell; A.D. Foote, kies fakt'e tre original'a'n kaj potenc'a'n talent'o'n tragik'a mal'san'o mal'help'is plen'e evolu'iĝ'i; Poul Thorsen, ebl'e ĉef'e pens'ig'a humur'ist'o, sed ankaŭ kun lirik'a talent'o; Ald'o di Giorgi, talent'o ebl'e ankoraŭ evolu'ont'a el interes'a'j komenc'o'j; Miyamoto Masao. Mi mem ebl'e morgaŭ far'us iom ali'a'n list'o'n, kaj ali'a verk'ist'o cert'e far'us.

Plur'a'j'n esperant'a'j'n poem'o'j'n oni jam riĉ'ig'is per muzik'not'o'j. Esperant'a antologi'o est'as cert'e ĝis nun la plej bon'a antologi'o de esperant'a'j original'a'j poem'o'j; sed mult'a'j ali'a'j mal'grand'a'j antologi'o'j ekzist'as. Recit'ad'o'j de poem'o'j est'as ne mal'oft'e part'o'j de kultur'a'j esperant'a'j event'o'j; kaj la Magnetofon'a serv'o de UEA vend'as mult'a'j'n son'bend'o'j'n de poet'o'j, kiu'j laŭt'leg'as la propr'a'j'n poem'o'j'n. La original'a poezi'o en esperant'o est'as jam matur'a literatur'a fak'o. De long'e ne plu tem'as pri nur'a prov'ad'o de lingv'o per divers'a'j form'o'j, sed poezi'o tut'e sen'de'pend'a, aŭtonomi'a, kiu propon'as i'o'n leg'ind'a'n por ĉiu'j poezi'am'ant'o'j, ek'de tiu'j, kiu'j dezir'as melodi'a'j'n, simpl'a'j'n kor'el'verŝ'o'j'n aŭ pik'ant'a'j'n epigram'a'j'n koment'o'j'n pri la viv'o, ĝis tiu'j, kies defi'em'e aktiv'a'j pens'o'j prefer'as lukt'i kun la plej kript'a'j simbol'o'j kaj elips'o'j de la avan'gard'o.

Proz'o fikci'a Bon'eg'a en'konduk'o en la fikci'a'n proz'o'n esperant'a'n est'as la antologi'o 33 rakont'o'j (1964), redakt'it'a de Ret'o Rossetti kaj Ferenc Szilágyi. Ĝi prezent'as tri'dek tri novel'o'j'n, de du'dek naŭ aŭtor'o'j el dek sep land'o'j. La unu'a, ĉarm'a novel'et'o de Magnus Nordensvan, si'a'spec'e elegant'a kaj konciz'e rakont'it'a, dat'as de 1898; la last'a, am'histori'o mild'e ironi'a de László Böti, kun tragik'a, surpriz'a fin'klimaks'o, dat'as de 1961. Ĉiu'j el la tri'dek tri novel'o'j est'as leg'ind'a'j, facil'e leg'ebl'a'j, kaj en stil'o'j divers'a'j, pli mal'pli individu'a'j. Trov'iĝ'as novel'o'j serioz'a'j, eĉ ver'e tragik'a'j; ali'a'j bon'humor'a'j — real'ism'e aŭ fantazi'e — novel'o'j kun fort'a'j, plekt'it'a'j intrig'o'j; ali'a'j pli skiz'a'j. Sed ĉiu'j est'as novel'o'j kun ver'a'j tem'o'j, struktur'o'j, klimaks'o'j, stil'o'j. Tiu'j stil'o'j vari'as de tre traf'a, kristal'ec'a simpl'ec'o de Stellan Engholm ĝis la riĉ'a vort'o'stok'o kaj ne'atend'it'a'j parol'turn'o'j, sed sam'e traf'a taŭg'ec'o, de Ret'o Rossetti aŭ Je'a'n Ribillard. Tiu ĉi sol'a volum'o plen'e pruv'as, ke jam kre'iĝ'is esperant'a proz'o tut'e matur'a kaj sufiĉ'a por fikci'a'j art'o'j.

Ekzist'as jam lingv'a il'ar'o por alt'nivel'a'j matur'a'j roman'o'j; sed ne est'as ebl'e asert'i, ke fikci'a proz'o en esperant'o ating'is jam nivel'o'n simil'a'n al tiu de la original'a poezi'o. Jam abund'as interes'eg'a'j, foj'e art'ism'e bon'a'j, rakont'o'j; ĉu ekzist'as roman'a'j majstr'o'verk'o'j, est'as dub'ind'e; kaj cert'e esperant'o ankoraŭ ne hav'as si'a'j'n Tolstoj, Dostojevski, Dickens, Balzac, Zola, Georg'e Eliot, Henry James.

Mi jam alud'is la ekonomi'a'n flank'o'n de la mal'help'o'j. Pri grand'skal'a esperant'a roman'o ekzist'as ali'a mal'help'o: ver'e grand'a roman'o, laŭ modern'a'j koncept'o'j de tiu art'a ĝenr'o, dev'as kred'ebl'e en'hav'i i'a'n profund'a'n psikologi'a'n esplor'ad'o'n de plur'a'j individu'o'j, kaj sam'temp'e iom larĝ'a'n penetr'ad'o'n de iu soci'a medi'o. Dev'as est'i ekster'ordinar'e mal'facil'e verk'i grav'a'n roman'o'n ver'e taŭg'a'n por inter'naci'a leg'ant'ar'o; adekvat'e rilat'ig'i sufiĉ'e universal'a'n mond'rigard'o'n, pli grand'a'n ol lok'a'j dogm'o'j, al tiu amas'o de lok'a'j, temp'a'j kaj precip'e person'a'j detal'et'o'j, kies mal'fort'a'j faden'o'j teks'iĝ'as kompleks'eg'e en la viv'tapet'o'n. Ni pens'u, kiel oft'e tre laŭd'at'a roman'o traduk'it'a ŝajn'as tiel fremd'a, ke ni leg'as, spert'ant'e ĝi'n pli kiel ekzotik'a'n kurioz'aĵ'o'n ol kiel eminent'a'n fikci'o'n. Por verk'i plen'e mem'star'a'n kaj ver'e universal'a'n esperant'a'n roman'o'n oni kred'ebl'e bezon'us ne nur geni'ul'o'n kiel Balzac aŭ Henry James, sed unu el tiu'j super'geni'ul'o'j kiel Ŝekspiro, kiu'j tre mal'oft'e tra'komet'as la ĉiel'o'n de iu ajn land'o. Tamen ekzist'as respekt'ind'a esperant'a fikci'ar'o. La esperant'a roman'o debut'is en 1907 per la sensaci'a, felieton'ec'a roman'o de Henri Vallenne, Kastel'o de Prelongo, kiu'n sekv'is en 1908 li'a Ĉu li? Sed, sam'e kiel pri la poezi'o, la budapeŝta skol'o mult'o'n kontribu'is al art'a matur'iĝ'o de la esperant'a roman'o. Juli'o Baghy rest'as ĝis nun unu el la plej bon'a'j esperant'a'j roman'ist'o'j: Viktim'o'j kaj Sur sang'a ter'o, tragik'a'j, emoci'plen'a'j roman'o'j baz'it'a'j sur li'a'j propr'a'j tra'viv'aĵ'o'j kiel milit'kapt'it'o en Siberio, est'as almenaŭ pli ol fikci'o'j nur distr'a'j. Inter ali'a'j merit'o'j, Baghy bril'e evolu'ig'is esperant'a'j'n konversaci'a'j'n stil'o'j'n, eĉ divers'land'a'j'n ”akcent'o'j'n”; kaj kapabl'is ver'e kre'i karakter'o'j'n kaj emoci'o'j'n. Iom mal'pli fort'a roman'o, iom sentimental'a, Printemp'o en aŭtun'o, tamen ne est'as sen psikologi'a'j merit'o'j kaj real'ism'a'j detal'o'j.

Sed ebl'e la plej interes'a fikci'o de Baghy est'as surpriz'e la avan'gard'a roman'o Hur'a!, kiu miks'as (foj'e kun ne'atend'it'a ia'spec'a real'ism'o, ĉar la viv'o mem miks'as la ĝenr'o'j'n oft'e tre mal'bon'gust'e!) element'o'j'n de filozofi'ec'a satir'o, gaj'eg'e ekstravaganc'a fars'a satir'o, scienc'fikci'o kaj fantazi'o, komik'o pli real'ism'a, serioz'a'j emoci'o'j de simpati'a'j hom'o'j serioz'e pri'trakt'it'a'j, romantik'a politik'a intrig'o. Ĝi en'hav'as mult'a'j'n ver'e potenc'a'j'n paĝ'o'j'n, tre riĉ'a'n invent'aĵ'ar'o'n kaj, kvankam la siberiaj roman'o'j est'as pli kor'tuŝ'a'j kaj intens'a'j, Hur'a! est'as ebl'e ĝis nun la plej solid'e intelekt'e original'a kaj interes'a esperant'a roman'o.

Baranyai verk'is roman'et'o'n, Mart'a kaj la grup'o, en kiu la medi'o de esperant'a grup'o est'as la fon'o por serioz'a histori'o pri individu'o'j; Szilágyi kriminal'roman'et'o'n iom ne'ordinar'a'n, Tiel okaz'is, aŭ Mister'o minor'a; kaj Sándor Szathmári ver'e bril'a'n satir'a'n roman'o'n, tre simil'a'n al la kon'at'a Gulliver de Jonathan Swift: Vojaĝ'o al Kazohinio, kiu akr'e tra'pik'as la absurd'ec'o'j'n de hom'a sen'raci'ec'o, konciz'e kaj invent'em'e; kvankam tiu polur'it'a verk'o hav'as la fin'fin'e ne'adekvat'a'n negativ'ism'o'n de la satir'a ĝenr'o.

Raymond Schwartz debut'is kiel roman'ist'o per mal'long'a, sed bon'e verk'it'a roman'o Anni kaj Montmartr'e en 1930, sed nur en 1962 aper'is li'a plej ambici'a kaj serioz'a verk'o, relativ'e grand'skal'a roman'o, Kiel akv'o de l’river'o, unu el la plej grav'a'j roman'o'j ĝis nun en esperant'o. Ĝi pri'trakt'as, ĝeneral'e real'ism'e, tra'viv'aĵ'o'j'n de famili'o, kies individu'a'j'n viv'o'j'n divers'manier'e frap'is la du mond'milit'o'j. Ne mank'as la kon'at'a ŝvarc'a humur'o, gaj'a'j bild'o'j pri fest'o'j kaj drink'ad'o kaj simil'e, sed sub'e flu'as mal'pli tril'ant'a river'o, la voĉ'o de mal'pli rid'em'a, eĉ iom sombr'a Schwartz, kiu ver'e kompren'as la tragik'o'n de hom'a'j viv'o'j, kaj kiel la potenc'avid'o de kelk'a'j pov'as dis'bat'i la viv'o'j'n de mult'a'j, kiu'j avid'as nur iom da sen'kulp'a person'a feliĉ'o. Tre ali'spec'a'n miks'aĵ'o'n de person'a'j koncern'o'j kun politik'a'j motiv'o'j oni trov'as en la sovet'a roman'o de Vladimir Varankin, Metropoliten'o (1933). Kelk'a'j ŝat'at'a'j roman'ist'o'j mal'pli alt'grad'a'j, sed kies verk'o'j est'as leg'ind'a'j, inkluziv'as J'a'n Fethke (”Je'a'n Forge”), Stellan Engholm, H.J. Bulthuis, Heinrich Luyken. Ebl'e apart'e interes'a est'as tre original'a verk'et'o de Je'a'n Ribillard, kiu uz'as la sufiĉ'e oft'a'n metod'o'n satir'i la hom'a'n viv'o'n tra la buŝ'o de best'o en Viv'o kaj opini'o'j de majstr'o M’Saud — simpati'a kaj elokvent'a azen'o.

Pro la preskaŭ plen'a mank'o de komerc'a'j motiv'o'j ĉe esperant'a verk'ad'o kaj el'don'ad'o ne ekzist'as en esperant'o la grand'a literatur'o nur distr'a kaj sensaci'a, kiu'n oni trov'as en mult'a'j naci'lingv'a'j literatur'o'j. Kaj ankoraŭ ne ekzist'as, ekzempl'e, detektiv'roman'o'j aŭ streĉ'roman'o'j je art'a nivel'o kaj mal'naiv'o-nivel'o de la plej bon'a'j specimen'o'j de tiu minor'a art'o en, ekzempl'e, la angl'a aŭ la franc'a. Esperant'ist'o'j tamen komenc'as konsci'i, ke oni ver'e bezon'as i'a'n tia'n relativ'e frivol'a'n literatur'o'n. Mult'a'j hom'o'j, kiu'j ne leg'as alt'nivel'a'j'n art'verk'o'j'n mal'facil'a'j'n, volont'e leg'as i'o'n pli eskap'ism'a'n, kaj por esperant'ist'o'j foj'e pedagogi'a'j aŭ propagand'a'j motiv'o'j anstataŭ'as la komerc'a'j'n motiv'o'j'n de ali'a'j. Ebl'e la detektiv'roman'o en esperant'o komenc'as iom evolu'i. La tri detektiv'roman'o'j de Johån Val'an'o, Ĉu vi kuir'as ĉin'e?, Ĉu li brems'is sufiĉ'e? kaj Ĉu li ven'is tra'kosm'e? est'as bon'stil'a'j kaj si'a'nivel'e iom real'ism'a'j, kre'as medi'o'n (eĉ kun propr'a dialekt'o, kiu hav'as special'a'n funkci'o'n en la intrig'o) kaj hav'as iom da psikologi'o.

La esperant'a novel'o est'as iom pli larĝ'e kaj bon'e evolu'int'a ol la ĝis'nun'a roman'o, ver'ŝajn'e grand'part'e pro la menci'it'a'j ekonomi'a'j motiv'o'j. Est'as ebl'e signif'e, ke Plen'a llustrita Vort'ar'o (1970) jam difin'as ”novel'o” (”mal'long'a literatur'a verk'o, skiz'ant'a per karakteriz'a'j trajt'o'j fakt'o'n de la viv'o, ec'o'n de karakter'o ks” kun alud'o al kondens'ad'o kaj al majstr'o'j ali'lingv'a'j de la novel'o, tiel ke klar'e tem'as pri ebl'e alt'nivel'a art'verk'o; sed ke la difin'o de ”roman'o” ankoraŭ iom emfaz'as la pli eskap'ism'a'n kaj sensaci'a'n aspekt'o'n de tiu art'form'o, kaj ne menci'as la plej alt'a'j'n kriteri'o'j'n de la art'a roman'o grav'a.

Inter fru'a'j esperant'a'j novel'verk'ist'o'j ne mal'estim'ind'a'j trov'iĝ'as Jeanne Flourens (”Roksano”) kaj, pli bon'a, Iv'a'n Ŝirjaev.

De'nov'e el'star'is la budapeŝta skol'o: Juli'o Baghy rest'as unu el ni'a'j plej eminent'a'j novel'ist'o'j, kaj sam'e bon'e prezent'as la komik'o'n kaj tragik'o'n de la viv'o, soci'a'n protest'o'n aŭ psikologi'o'n de am'a'j tent'o'j. Li'a'j kolekt'o'j est'as: Danc'u marionet'o'j!, Migr'ant'a plum'o, Kolor'o'j. Ferenc Szilágyi debut'is kiel novel'ist'o per mild'e satir'a'j, ŝerc'e modern'ig'it'a'j fabel'o'j en Trans la fabel'ocean'o, kiu ankaŭ en'hav'as pli ambici'a'j'n novel'o'j'n kaj tre amuz'a'n karikatur'a'n fantazi'o'n pri la person'o'j de la budapeŝta skol'o. Pli kompleks'a'j est'as kelk'a'j li'a'j novel'o'j en la kolekt'o'j La grand'a aventur'o, Inter sud'o kaj nord'o kaj Kok'o kri'as jam! Raymond Schwartz verk'is bon'a'j'n vari'a'j'n novel'o'j'n, kolekt'it'a'j'n en Vol'e ... novel'e. Menci'ind'a'j est'as la egipt'o'fon'a'j novel'o'j de L. N.

M. Newell en Bakŝiŝ kaj la satir'a'j novel'et'o'j de Forge en La verd'a raket'o. En la novel'ar'o Se gren'er'et'o... K.R.C. Sturmer (”Kenelm Robinson”) real'ism'e kaj kor'tuŝ'e portret'as, inter ali'a'j tem'o'j, la intern'a'n viv'o'n de lern'ej'knab'o.

Ankaŭ la skot'a skol'o valor'e kontribu'is al la esperant'a novel'art'o. El'star'a novel'ist'o est'as John Franc'is, kies kolekt'o Vitral'o en'hav'as, inter ali'a'j bon'a'j novel'o'j, kelk'a'j'n bril'a'j'n satir'a'j'n novel'o'j'n pri fantazi'a regn'o de Jugland'o, kun sek'a ironi'a humur'o, bel'e traf'a'j rapid'a'j frap'o'j kaj mult'a invent'em'o; kaj ebl'e unu el la plej ver'e potenc'a'j novel'o'j ĝis nun verk'it'a'j en esperant'o, la ne'forges'ebl'a Ĝerm'o'j en rikolt'o, kiu montr'as, tra la et'a'j kruel'aĵ'o'j kaj amuz'o'j de kelk'a'j knab'o'j, la ne'raci'ec'o'n, kapric'em'o'n kaj sen'cel'a'n kruel'ec'o'n de ni hom'o'j. Ret'o Rossetti, en El la manik'o, verk'as kor'tuŝ'e, skiz'ant'e real'ism'e pec'et'o'j'n el la viv'o aŭ el'labor'ig'ant'e komplik'a'n histori'o'n mal'pez'a'n aŭ tragik'a'n, sed ĉiam per stil'o virtuoz'e el'pens'it'a kaj tre person'a. Ankaŭ Marjorie Boulton verk'is novel'o'j'n, kolekt'it'a'j'n en Okul'o'j.

La satir'a'j novel'o'j de Szathmári, kolekt'it'a'j en Maŝin'mond'o, ne ating'is la fam'o'n de li'a roman'o, sed merit'as atent'em'a'n leg'ad'o'n. John Hammond Rosbach est'as ĉef'e novel'ist'o kaj li'a'j kolekt'o'j Bagatel'ar'o, Hom'o'j kaj river'o'j, La mir'ind'a eliksir'o kaj Disk'o, kvankam ne tiel frap'e el'star'a'j, kiel tiu'j de, ekzempl'e, Franc'is aŭ Baghy, est'as leg'ind'a'j kaj bon'stil'a'j. Inter ali'a'j novel'ist'o'j menci'ind'a'j est'as: Mas'o'n Stuttard, R.J. French, Juli'a Pióro, Ŝtefo Urb'a'n, Andre'o Szabó, Bertram Potts, Ueyama Masao, Konisi Gak'u. Aper'is tra la esperant'a gazet'ar'o sufiĉ'e mult'a'j unu'op'a'j novel'o'j ne mal'bon'a'j.

Kaj la simpati'a fi'verk'ist'o Louis Beaucaire daŭr'ig'is si'a'n profan'ad'a'n labor'o'n per novel'ar'o El la viv'o de ber'val'a sen'taŭg'ul'o, gaj'e cinik'a'j kaj sprit'e sen'pietat'a'j rakont'o'j pri seks'a'j aventur'o'j en esperant'ist'a medi'o. Kvankam li'a'j ekzempl'o'j por la viv'kondut'o est'as de tre dub'a valor'o, li'a uz'ad'o de esperant'o est'as bril'a, kun mult'a'j lert'a'j alud'o'j kaj, inter ali'a'j pri'esperant'a'j ŝerc'o'j, ĉarm'a'j cit'aĵ'o'j el la Fundament'o de esperant'o, rilat'e al kun'tekst'o'j, al kiu'j Zamenhof nepr'e ne destin'is ili'n. Lingv'o dev'as en'hav'i tre vigl'a'n viv'o'n, por ke oni tiel ĝoj'e kaj ĝoj'ig'e mis'uz'u ĝi'n.

Moral'e pli mal'bon'a'j, laŭ mi'a moral'a sent'o, est'as tiu'j mult'a'j verk'o'j en esperant'o, kiu'j est'as mal'larĝ'mens'a'j kaj unu'flank'a'j, dogm'ig'a'j kaj mal'am'o'plen'a'j, propagand'aĵ'o'j de total'ism'a'j reg'ist'ar'o'j. Mi sent'is fort'a'n tent'o'n klasifik'i ili'n sub ni'a nun'a titol'o de proz'o fikci'a; sed, kvankam ja ne tem'as pri proz'o mal'fikci'a, mank'as ĉe ili la interes'ig'a'j art'o'j kaj la sent'em'a'j percept'o'j, kiu'j'n oni atend'as ĉe art'a fikci'o. Do ni las'u ili'n en propr'a Limb'o de tiu'j verk'o'j, kiu'j est'as nek art'a'j nek scienc'a'j.

Dram'o'j en esperant'o Esperant'o est'as lingv'o taŭg'a por dramaturgi'o: ĝi'a fonetik'o ig'as ĝi'n facil'e aŭd'ebl'a, sen mult'a risk'o pri orel'a mis'kompren'o; ĝi'a gramatik'a struktur'o est'as tia, ke oni aŭd'as ĝi'n sen mult'a risk'o pri intelekt'a mis'kompren'o; por ge'aktor'o'j est'as facil'e parol'i ĝi'n klar'e; rol'o'j est'as relativ'e facil'e parker'ig'ebl'a'j. Eĉ foj'e ge'aktor'o'j, kiu'j ne ver'e sci'pov'as esperant'o'n, pov'as uz'i ĝi'n profesi'e. Mi mem iam vid'is tut'e kontent'ig'a'n prezent'ad'o'n de esperant'a komedi'et'o far'e de bon'a'j profesi'a'j ge'aktor'o'j, kiu'j nur stud'is la lingv'o'n sufiĉ'e por kompren'i, parker'ig'i kaj interpret'i si'a'j'n aktual'a'j'n rol'o'j'n.

Esperant'o'n oni sukces'e uz'is en plur'a'j film'o'j; ne nur en kelk'a'j film'o'j tut'e esperant'a'j, por esperant'ist'o'j, sed foj'e en naci'lingv'a'j film'o'j, kiam reĝisor'o bezon'is i'a'n ”fremd'a'n lingv'o'n”, kiu ofend'u nenies naci'a'j'n sent'o'j'n. Unu el la plej grav'a'j tia'j uz'o'j est'is en la grand'a kontraŭ'nazi'a film'o de Chaplin, The great dictator (”La grand'a diktator'o”).

Kutim'e en Universal'a'j Kongres'o'j kaj ali'a'j grand'skal'a'j esperant'a'j event'o'j oni prezent'as dram'o'j'n. Mi mem vid'is mult'a'j'n bon'eg'a'j'n kaj plen'sukces'a'j'n dram'a'j'n prezent'ad'o'j'n en esperant'o. Sed preskaŭ ĉiam tem'is pri traduk'o'j: kutim'e traduk'o'j de fam'a'j literatur'a'j verk'o'j, ekzempl'e de Shakespeare, Sartr'e, Cocteau, Ibsen, Machiavelli kaj ali'a'j. Ne tem'as pri original'a'j esperant'a'j dram'o'j .

Original'a'j'n unu'akt'aĵ'o'j'n aŭ skeĉ'o'j'n oni sufiĉ'e oft'e prezent'as en Universal'a'j Kongres'o'j, en kongres'o'j aŭ konferenc'o'j naci'a'j aŭ region'a'j. Radi'o'staci'o'j, ekzempl'e Romo aŭ Varsovio, foj'e el'send'as original'a'j'n unu'akt'aĵ'o'j'n en esperant'o. Tamen la dramaturgi'o esperant'a ja ne ankoraŭ don'is rikolt'o'j'n kompar'ebl'a'j'n kun la naci'lingv'a'j dram'ar'o'j aŭ kun la vari'a'j kaj matur'a'j poem'ar'o aŭ novel'ar'o esperant'a.

Ekzist'as mult'a'j komedi'et'o'j kaj skeĉ'o'j, kies cel'o ne est'as art'literatur'a. Simpl'a'j parol'ebl'a'j skeĉ'o'j, sen art'a'j pretend'o'j kaj lingv'e iom element'a'j, est'as tre util'a'j por instru'ist'o'j kaj kurs'gvid'ant'o'j. Ili help'as tim'hezit'em'a'j'n lern'ant'o'j'n almenaŭ mal'ferm'i la buŝ'o'j'n kaj i'o'n dir'i; instru'as util'a'j'n fraz'o'j'n kaj norm'o'j'n de konversaci'a lingv'aĵ'o; vari'as lecion'a'j'n rutin'o'j'n kaj do don'as stimul'o'n, plezur'o'n, amuz'o'n, help'o'j'n al memor'o. Prezent'i skeĉ'o'n ĉe lok'a aŭ grup'a kun'ven'o est'as taŭg'a cel'et'o por kurs'an'ar'o. Est'as laŭd'ind'e verk'i skeĉ'o'j'n pedagogi'e util'a'j'n, konsider'ant'e bezon'o'j'n de komenc'ant'o'j; des pli laŭd'ind'e se la skeĉ'o'j ver'e amuz'as aŭd'ant'ar'o'n (en kiu oft'e trov'iĝ'as ali'a'j komenc'ant'o'j). Tamen ne tiel oni kre'as grav'a'j'n literatur'aĵ'o'j'n.

Kelk'a'j verk'ist'o'j serioz'e prov'is kre'i art'e signif'a'j'n dram'o'j'n en esperant'o. La unu'a prov'o de ver'a esperant'a tragedi'o est'is Gustav Vasa de Reinhold Schmidt en 1910. Tiu verk'o tiel plen'e mal'aper'is sub la ond'o'j, ke mi neniam vid'is ĝi'n, kaj vid'is ĝi'a'n nom'o'n nur en konsult'libr'o'j. Ali'a'j fru'a'j dram'verk'ist'o'j, kiu'j merit'as laŭd'o'j'n almenaŭ pro pionir'a'j prov'o'j est'as V.N. Devjatnin, Marie Hankel, Miguel Cases-Mart'in, Vicente Inglada-Ors, ”Roksano”, Nadina Kolowrat, R. Unterman, A.

Paolet kaj Frederic Pujaŭ-la-Vallès. Ili'a'j'n verk'o'j'n oni nun'temp'e pov'as leg'i nur en grand'a'j esperant'a'j bibliotek'o'j.

La sol'a fru'a esperant'a original'a dram'o, kiu'n oni ankoraŭ leg'as, kaj kiu est'as si'a'spec'a art'verk'o polur'it'a kaj ekvilibr'a, est'as Ginevra de Edmond Privat. Tiu'n tri'akt'a'n vers'a'n dram'o'n oni du'foj'e prezent'is ĉe Universal'a'j Kongres'o'j (1913 kaj 1925; en 1925 Juli'o Baghy reĝisor'is la prezent'ad'o'n) kaj ĝi re'pres'iĝ'is en Jun'aĝ'a verk'ar'o de Privat en 1960.

La el'star'a'n talent'o'n de Privat oni dev'us eĉ pli alt'e estim'i, sci'iĝ'ant'e, ke li verk'is Ginevra kiam li est'is nur jun'ul'o (maksimum'e 23 jar'a, kaj Baghy asert'is, ke li verk'is est'ant'e nur 18 aŭ 19-jar'a!). Ginevra est'as perl'o: ĝi hav'as la stil'a'n pur'ec'o'n, la kristal'a'n klar'ec'o'n kaj simpl'a'n sed plen'e el'pens'it'a'n traf'ec'o'n, kiu'j'n oni atend'us de Privat. La vers'o'j est'as melodi'a'j, tamen iom vari'a'j laŭ la divers'a'j parol'ant'o'j, kaj bon'e el'parol'ebl'a'j. Se la intrig'o ŝajn'as iom minimum'a, ĝi est'as bon'e konstru'it'a, kaj miks'aĵ'o de emoci'plen'a'j dialog'o'j iom sen'mov'a'j, kaj streĉ'a far'o'plen'a klimaks'o, efik'as ne mal'bon'e. Trov'iĝ'as fort'a'j sent'o'j, kelk'a'j nobl'a'j pens'o'j, iom da inteligent'a psikologi'o, ebl'e precip'e ĉe la mal'hero'o Modredo. Fin'a opini'o pri tiu ver'e bel'a pionir'a dram'o tamen apenaŭ pov'us est'i, ke Ginevra est'as grand'a dram'o; nur ke ĝi est'is fru'a esperant'a dram'o, kiu'n oni pov'as estim'i kiel literatur'a'n verk'o'n dign'a'n, klasik'a'n kaj voj'o'montr'a'n.

Ĝis nun la plej grav'a dramaturg'o esperant'a est'as nepr'e Juli'o Baghy. La plej ambici'a dram'o en esperant'o, almenaŭ kiu est'as ankaŭ ver'e sukces'a art'verk'o, est'as li'a Sonĝ'e sub pom'arb'o, kiu'n li mem pri'skrib'as kiel ”tri'akt'a lirik'a komedi'o en ses fantazi'a'j bild'o'j”. Ĝi aper'is en 1958.

Ĝi est'is nov'a dokument'o en la histori'o de si'n'ofer'o'j kaj de esper'ad'o'j en sen'esper'ig'a'j cirkonstanc'o'j, kiu'j grand'part'e konsist'ig'as la histori'o'n de esperant'o ek'de la unu'a'j verk'o'j de Zamenhof. Baghy long'e antaŭ'pri'pens'is si'a'n dram'a'n ĉef'verk'o'n.

Li verk'is ĝi'n dum la nigr'a'j tag'o'j de la tragik'a hungar'a konflikt'o de 1956, kiam li en Varsovio sid'ad'is trem'e apud radi'aparat'o, spirit'e kruc'um'it'a kiel hungar'o kaj kiel human'a hom'o, vund'it'a per ĉiu mal'respekt'o kontraŭ la viv'o kaj kontraŭ la ver'o. La verk'o tamen ne re'spegul'as la preskaŭ frenez'ig'a'n psik'a'n tortur'o'n de tiu'j semajn'o'j. Ĝi est'as ekvilibr'a, foj'e eĉ humur'a, art'ism'e tre polur'it'a, teknik'e vari'a kaj bril'a, kaj ĉe la fin'o seren'a.

Sonĝ'e sub pom'arb'o est'as verk'o eg'e individu'a, tut'e unik'a. Ĝi simil'as al la roman'o Hur'a! per la miks'ad'o de ĝenr'o'j kaj ŝanĝ'iĝ'o'j de ton'o'j, kiu'j pov'as ŝajn'i mal'harmoni'o kaj mal'bon'gust'o, sed kiu'j pov'as ankaŭ strang'e sugest'i la mal'kongru'aĵ'o'j'n kaj konstant'e ŝanĝ'iĝ'ant'a'j'n tem'o'j'n de la viv'o mem.

Sonĝ'e sub pom'arb'o, epizod'o de jun'a am'o, idili'a, iom miks'ant'a la ĉarm'o'n de pastoral'o kun psikologi'o, kiu, se ĝi ne est'as plen'e real'ism'a, percept'em'e kaj percept'ig'e simbol'as mult'a'j'n real'aĵ'o'j'n, en'kadr'ig'as sonĝ'o'n, kiu hav'as la logik'a'n ne'logik'ec'o'n kaj viv'kompren'ig'a'n mem'kompren'ebl'ec'o'n, kiu'j'n oft'e hav'as ni'a'j pli interes'a'j sonĝ'o'j. Baghy cert'e pens'is pli poezi'e kaj eĉ scen'ej'e ol psik'o'analiz'e, sed li'a'j fantazi'o'j ĉiam en'hav'as i'a'n intelekt'e akcept'ebl'a'n signif'o'n. Li iom prepar'as la spekt'ant'o'n por la divers'a'j ton'o'j kaj simbol'o'j de la sonĝ'o, kiam li montr'as kiel la jun'ul'in'o (Eva) est'as simpl'a jun'ul'in'o, nep'in'o de arb'ar'ist'o, naiv'a kaj rev'em'a, sed inteligent'a kaj am'em'a, dum la jun'ul'o (Adamo) est'as student'o, kies kap'o est'as plen'a ne nur de am'o, sed de helen'ism'a'j kaj ali'a'j kultur'a'j tradici'o'j.

La sonĝ'o mem en'hav'as: nimf'o'n kaj faŭn'o'n el la helen'a kultur'o, kaj gnom'o'j'n, elf'o'j'n kaj parol'ant'a'j'n best'o'j'n de nord'eŭrop'a'j kamp'ar'a'j tradici'o'j; original'a'n mit'o'n, kiu ŝuld'as i'o'n al la genez'a mit'o pri la eden'a pom'o, sed fand'iĝ'as kun filozofi'a pli modern'a simbol'ism'o pri temp'o, viv'o, viv'o'cikl'o kaj mort'o; la dezir'o, kiu'n ĉiu'j el ni kred'ebl'e iam sent'is, ke la temp'o halt'u por ni nun en feliĉ'a situaci'o, pel'as la ge'am'ant'o'j'n al sorĉ'o, kiu ia'senc'e ekster'temp'ig'as kaj sen'mort'ig'as ili'n ĝis ili mem decid'as mal'sorĉ'i si'n mort'ig'e; bild'o'n el la mond'o scienc'fikci'a, pri teknokrat'o'j, kiu'j hav'as grand'a'j'n scienc'a'j'n kapabl'o'j'n, sed nek varm'a'j'n hom'a'j'n emoci'o'j'n nek respond'ec'o'sent'o'n pri la mond'o; kaj bild'o'n kvazaŭ el mez'epok'a lign'o'gravur'aĵ'o pri mort'o'figur'o, kiu danc'ant'e proklam'as si'a'n universal'a'n potenc'o'n. Mez'e trov'iĝ'as pli hom'e'ordinar'a komik'a scen'o, kies funkci'o en la mit'o est'as montr'i, kiel la ekster'temp'ig'it'a'j ge'am'ant'o'j ne plu pov'as kontribu'i al la normal'a viv'o, sed kiu ankaŭ amuz'e bild'ig'as, kiel jun'a'j ge'am'ant'o'j pov'as fin'fin'e iĝ'i ted'a'j, mal'bon'humor'a'j mal'jun'a'j ge'edz'o'j, kaj kiel krud'e material'ism'a sinjor'o pov'as tre alt'e taks'i si'n kiel ebl'a'n fianĉ'o'n nur pro stok'o'plen'a butik'o.

La dram'o hav'as filozofi'o'n, fantazi'o'n, komik'o'n, psikologi'o'n, kor'tuŝ'o'n, iom'a'n streĉ'it'ec'o'n. La vers'o'j ĉiam flu'as glat'e, tre vari'e, oft'e kun virtuoz'a'j flu'ec'o'j kaj fajr'a verv'o; divers'a'j ritm'o'j kaj stil'o'j taŭg'as por la etos'o'j de divers'a'j scen'o'j. Baghy, spert'a pri la viv'a teatr'o, pens'is ankaŭ pri efik'o sur'scen'ej'a de si'a'j epizod'o'j. La vers'o'j est'as tre deklam'ebl'a'j, ankaŭ deklam'ind'a'j.

Sonĝ'e sub pom'arb'o ver'e est'as eksperiment'o grand'skal'a de grand'a art'ist'o. Bon'e prezent'it'a ĝi pov'us ankaŭ est'i bril'a spektakl'o. Ĝi ating'is la ĝis'nun'a'n lim'o'n de la esperant'a dram'a poezi'o. Ĝi pens'ig'as pri Goethe, Maeterlinck, Mádach. Tamen, eĉ dum oni re'kon'as, ke tiu ĉef'verk'o de Baghy mult'rilat'e hav'as nivel'o'n de mond'kultur'e valor'a dram'o, oni pov'as dub'i, ĉu ĝi perfekt'e sukces'as. Part'o'j est'as ebl'e eĉ iom tro long'a'j kaj mal'rapid'a'j; ebl'e la rim'o'j mem, kiu'j'n Baghy tiel virtuoz'e kaj vari'e manipul'as, iom kontribu'as al tiu foj'e iom tren'a ir'ad'o; ebl'e por la temp'o'daŭr'o de la dram'o la intrig'o est'as iom tro simpl'a; ebl'e la profund'aĵ'o'j kaj amar'a'j sugest'o'j ĝen'us aŭ ted'us la naiv'a'j'n spekt'ant'o'j'n, dum la naiv'a'j pastoral'a'j dialog'o'j ŝajn'us al konsci'e mal'naiv'a'j teatr'o'vizit'ant'o'j iom tro roz'freŝ'a'j por est'i interes'a'j. Ebl'e la verk'o taŭg'as pli por leg'ad'o ol por la scen'ej'o. Mi ne sci'as pri iu plen'a prezent'ad'o de ĝi. (Mi kred'as, ke ĝi est'as unu el mal'mult'a'j esperant'a'j dram'o'j, kiu'j ebl'e bon'e adapt'iĝ'us por televid'o).

Sonĝ'e sub pom'arb'o cert'e est'as voj'kolon'et'o en la histori'o de la esperant'a dram'art'o. Neniam antaŭ'e aper'is io, kio kun'ig'is tia'n skal'o'n kaj tia'n plen'e el'labor'it'a'n teknik'o'n. Eĉ se oni pov'us dub'i pri perfekt'a sukces'o, ĝi rest'as ekster'ordinar'a specimen'ar'o pri stil'o'j, dialog'a'j metod'o'j, ĝenr'a'j teknik'o'j, lingv'a'j rimed'o'j detal'a'j. La histori'o de naci'a'j literatur'o'j foj'e sugest'as i'a'n leĝ'o'n: ke, kiam lingv'o kaj literatur'o ating'is tia'n stadi'o'n de matur'ec'o, ke pov'as aper'i ambici'a verk'o, kiu preskaŭ plen'sukces'as, baldaŭ aper'os la majstr'o'verk'o, pri kies sukces'o neni'u pov'as hezit'i: la rimed'o'j kaj la kriteri'o'j est'as pret'a'j.

Dum'e, Sonĝ'e sub pom'arb'o, grav'a verk'o de art'ist'o sent'o'riĉ'a, pens'o'riĉ'a, fantazi'o'riĉ'a kaj super ĉio art'ism'e konscienc'a, merit'as minimum'e, ke ĉiu serioz'a stud'ant'o pri la literatur'o de esperant'o leg'u ĝi'n atent'e kaj mem juĝ'u pri ĝi.

Eĉ sen tiu grand'skal'a verk'o Baghy rest'us ĝis nun la plej profesi'ec'a kaj grav'a dramaturg'o en esperant'o. Li'a'j poem'o'j inkluziv'as plur'a'j'n deklam'ind'a'j'n dialog'o'j'n, kiu'j est'as esenc'e dram'et'o'j pri la hom'a spirit'o. Li'a'j mult'a'j unu'akt'a'j dram'o'j kaj vodevil'o'j rest'is long'e dis'e en divers'a'j gazet'o'j. Oni re'pres'is kvin en En mask'o'bal'o (Budapeŝto 1977). Kred'ebl'e li'a plej kon'at'a vodevil'o est'as La holanda pup'o, plur'foj'e prezent'it'a. Bon'a specimen'o de unu'akt'a dram'o est'as 1:11 trov'ebl'a en Or'a du'op'o, 1966.

Kelk'a'j dram'et'o'j iom merit'a'j de ali'a'j verk'ist'o'j ankaŭ kaŝ'iĝ'as ĝis nun en gazet'o'j. Esperant'o kred'ebl'e jam liver'is sufiĉ'a'j'n bon'a'j'n specimen'o'j'n por antologi'o de dram'et'o'j, simil'skal'a al 33 rakont'o'j; kaj mi suspekt'as, ke tia antologi'o, sam'e lert'e redakt'it'a, kon'at'ig'us plur'a'j'n valor'a'j'n, preskaŭ forges'it'a'j'n verk'o'j'n.

Inter esperant'a'j unu'akt'aĵ'o'j, kiu'j'n oni trov'as jam en volum'o'j, kred'ebl'e per mult'o la plej valor'a est'as Kvazaŭ bird'o'j konstru'as de William Auld; tio'n oni trov'as en li'a poem'ar'o Unu'fingr'a'j melodi'o'j, 1960.

Ĝi est'as mal'grand'a komedi'o, verk'it'a tut'e per elegant'e polur'it'a'j, glat'a'j sen'rim'a'j vers'o'j, kiu'j sam'temp'e piroteknik'as per mult'a'j freŝ'a'j, surpriz'a'j parol'turn'o'j, kaj las'as impres'o'n de ia natur'ec'a konversaci'o; ĝi est'as io majstr'a rilat'e al la lingv'aĵ'o.

La intrig'o est'as minimum'a sed sufiĉ'a kaj don'as i'a'n streĉ'it'ec'o'n kaj peripeti'a'n psikologi'o'n: en kadr'o (ne detal'e prezent'it'a) de la helen'a civiliz'o vojaĝ'int'a edz'o kaŝ'as si'a'j'n trajt'o'j'n per barb'o por tent'i si'a'n propr'a'n edz'in'o'n. Post mult'a'j lert'e elekt'it'a'j vort'o'j, li el'ig'as de ŝi kontraŭ'vol'a'n konfes'o'n pri dezir'o, rivel'as si'n, denunc'as ŝi'n. Sed la edz'in'o ne pardon'pet'as. Ŝi ĝust'e kaj dign'e ofend'iĝ'as kaj la edz'o dev'as trov'i takt'a'j'n rimed'o'j'n por hav'ig'i al si ŝi'a'n pardon'o'n. Est'as nur tri rol'ant'o'j: edz'o, edz'in'o kaj serv'ist'in'o. La komedi'o est'as perfekt'a si'a'spec'e, bril'e ŝpar'em'a, sam'temp'e tre riĉ'a stil'e, sprit'e kaj psikologi'e. Sed ĝi est'as perl'o nur mal'grand'a.

Du long'a'j dram'o'j ne sen merit'o'j, kvankam ne sur la nivel'o de Baghy aŭ Auld, est'as Iv'a'n Vi de Ger'ald'o Mattos kaj Jozefo de J.D. Applebaum. Inter dram'et'o'j est'as menci'ind'a'j: kelk'a'j skeĉ'o'j de Raymond Schwartz; la serioz'a dram'et'o La ret'o de Bukar, kaj la plej bon'a'j dram'et'o'j de Emilija Lapenna kaj Marjorie Boulton. Pli'grand'iĝ'as, kaj kvalit'e pli'bon'iĝ'as, la stok'o de skeĉ'o'j kaj dram'o'j, kies cel'o'j est'as ĉef'e pedagogi'a'j, ekzempl'e de Boulton, de Zora Heide, Bertram Potts, R. Mackay. Sed pedagogi'a cel'o preskaŭ ne'evit'ebl'e mal'ebl'ig'as alt'a'n art'a'n nivel'o'n.

Do, kvankam la stud'ant'o trov'os kelk'a'j'n esperant'a'j'n original'a'j'n dram'o'j'n leg'ind'a'j'n, inter ili kred'ebl'e unu ver'e impon'a'n long'a'n dram'o'n kaj unu bril'e polur'it'a'n dram'et'o'n, li ne trov'os mult'o'n. La esperant'ist'o'j ĉiam dezir'is bon'a'j'n dram'o'j'n. Jam en 1903 Zamehof mem en leter'o esprim'is dezir'o'n, ke est'iĝ'u esperant'ist'a teatr'a grup'o. La lingv'a material'o jam est'is pret'a por majstr'o'verk'o, sed la majstr'o ankoraŭ ne montr'is si'n.

Proz'o ne'fikci'a Kompren'ebl'e ekzist'as grand'a ne'fikci'a libr'ar'o esperant'a, kies valor'o pov'as est'i grand'a por iu hom'a cel'o, sed kiu ne hav'as la kvalit'o'j'n art'ism'a'j'n, kiu'j'n oni postul'as de literatur'a verk'o: pri'skrib'o'j de urb'o'j kaj instituci'o'j, propagand'aĵ'o'j, pedagogi'a'j aŭ por'infan'a'j verk'o'j, verk'o'j pri organiz'a'j afer'o'j, konsult'libr'o'j, kaj tiel plu. Rigard'o al la libr'o'list'o de UEA aŭ de ali'a sufiĉ'e inter'naci'a esperant'a libr'o'vend'ej'o tuj montr'os, ke mult'a'j fak'ul'o'j pov'as nun trov'i divers'a'j'n fak'a'j'n inform'o'j'n per'e de esperant'o.

Kiel ĉe la naci'a'j lingv'o'j, hom'o'j leg'os inter proz'aĵ'o'j ne'fikci'a'j kutim'e nur tiu'j'n libr'o'j'n, kies fak'a'j tem'o'j ial interes'as ili'n.

Oni apenaŭ leg'os Atak'o'j kontraŭ ĝarden'plant'o'j — libr'o'n model'a'n de si'a spec'o, lingv'e, klar'ig'e kaj scienc'e — de Paul Neergaard, se oni tut'e ne hav'as interes'o'n pri ĝarden'plant'o'j.; la simil'e model'a'n Viv'o de Gandhi de Edmond Privat, se oni sent'as neni'a'n interes'o'n pri la problem'o'j de politik'o aŭ la mister'o'j de la hom'a anim'o. Eĉ la leter'o'j'n de Zamenhof mem, kor'tuŝ'a'j dokument'o'j pri nobl'a hom'o kaj interes'a'j laŭ stil'a kaj laŭ histori'a vid'punkt'o, oni apenaŭ leg'os, se oni uz'as esperant'o'n nur pro tuj'a'j praktik'a'j cel'o'j kaj ne sent'as i'a'n interes'o'n pri esperant'ologi'o kaj la histori'o de la mov'ad'o. Kaj eĉ la hom'o plej lar ̧kultura kaj leg'em'a ne pov'as leg'i ĉio'n. Mi do vol'as emfaz'i, ke jam ekzist'as original'a fak'a literatur'o en esperant'o tre divers'a, kun mult'a'j libr'o'j ver'e fak'e util'a'j. Sed mi al'don'as kelk'a'j'n rekomend'o'j'n pri ne'fikci'a'j proz'aĵ'o'j, kiu'j ŝajn'as al mi apart'e merit'a'j kaj interes'a'j al preskaŭ ĉiu'j leg'ant'o'j.

Ekzist'as en esperant'o almenaŭ unu el'star'a verk'o ver'ŝajn'e aŭtobiografi'a, kvankam ĉu tem'as part'e pri fikci'o, mi ne sci'as: Kred'u mi'n, sinjor'in'o! de Cezar'o Rossetti, frat'o de la poet'o kaj novel'ist'o esperant'a Ret'o Rossetti. Ĝi est'as kred'ebl'e unu el la plej amuz'a'j libr'o'j en esperant'o, kun stil'o mal'pez'a, oft'e kun bril'a'j reprezent'ad'o'j de normal'a'j hom'a'j konversaci'o'j, sed lingv'e model'a. Ĝi bril'e kapt'as la kirl'iĝ'ad'o'n de la ĉiu'tag'a viv'o kaj ĝi spegul'as verv'a'n, humur'a'n person'ec'o'n. Tem'as pri la simpati'a fripon'et'a viv'o de profesi'a vend'ist'o ĉe foir'o'j, ktp.

Ĉarm'a, vari'a, rid'ig'a, kelk'moment'e eĉ kor'tuŝ'a, ĝi est'as ankaŭ pens'ig'a kaj iom avert'a.

Grav'a por tiu'j, kiu'j'n interes'as poezi'o, est'as la ese'o de Gast'o'n Waringhien pri esperant'a metrik'o en Parnas'a gvid'libr'o, sed ni ne forges'u, ke Waringhien est'as ankaŭ ĝis nun la plej alt'nivel'a kaj mult'flank'a serioz'a ese'ist'o esperant'a. Li'a stil'o est'as el'star'e klar'a, sed neniam banal'a, kaj bel'e individu'ec'a.

Li verk'as precip'e pri literatur'o, art'o, lingv'ist'ik'o kaj religi'o (laŭ vid'punkt'o liber'pens'a), kaj li'a'j'n ese'o'j'n oni trov'os en kvin grav'a'j kolekt'o'j: Ese'o'j, Lingv'o kaj viv'o, Ni kaj ĝi, 1887 kaj la sekv'o, Kaj la ceter’ ... nur literatur'o. La ese'o'j de Waringhien kutim'e montr'as ne nur vigl'a'n intelekt'o'n kaj geni'o'n por klar'a instru'ad'o, sed larĝ'a'n kultur'o'n kaj esplor'em'a'n erudici'o'n.

El'star'e bel'stil'a, kaj por ĉiu'j leg'ebl'a, popular'scienc'a verk'o est'as Viv'o de la plant'o'j de Paul Neergaard, jam traduk'it'a en plur'a'j'n lingv'o'j'n. En ĝi klar'eg'a kaj detal'a scienc'a inform'ad'o ating'as preskaŭ nivel'o'n de proz'a poem'o.

Profesi'a esplor'ist'o kun estim'ind'a verk'ist'a talent'o kaj viv'o'plen'a person'ec'o, Tibor Sekelj, verk'is amuz'e, pens'ig'e kaj inform'e pri si'a'j tre vari'a'j tra'viv'aĵ'o'j. Sed li est'as poliglot'o kaj la sol'a grav'a esperant'a libr'o li'a, kiu'n li mem original'e verk'is esperant'e est'as Nepalo mal'ferm'as la pord'o'n. Pli unu'ec'a kaj kor'tuŝ'a est'as li'a Tempest'o super Akonkagv'o, sed H. E. Garotte traduk'is tiu'n libr'o'n el hispan'a original'o, kaj E. Sonnenfeld li'a'n Tra land'o de indi'an'o'j ankaŭ el la hispan'a. Sed ĉar Sekelj mem revizi'is la traduk'o'j'n, ili hav'as i'a'j'n ec'o'j'n ne nur de li'a person'ec'o, sed de li'a stil'o. Mi jam menci'is mi'a'n opini'o'n, ke esperant'a verk'ist'o, kiu ver'e ating'is alt'a'n art'a'n nivel'o'n, est'as ver'ŝajn'e talent'ul'o, kiu kapabl'us ating'i simil'a'n nivel'o'n en naci'a lingv'o. Sekelj est'as unu el tiu'j esperant'a'j aŭtor'o'j, kiu plen'e pruv'is si'a'n kapabl'o'n sukces'i kiel profesi'a verk'ist'o en eĉ kelk'a'j naci'a'j lingv'o'j.

Ankaŭ Iv'o Lapenna, kred'ebl'e la plej grand'a orator'o esperant'a ĝis nun, kaj estim'at'a fak'ul'o pri inter'naci'a jur'o, verk'is sukces'e plur'lingv'e pri fak'a'j tem'o'j: serb'o'kroat'e, ital'e, franc'e, angl'e. Tiu, kiu neniam aŭd'is li'n orator'i, ne plen'e sci'as pri li'a grand'a talent'o: kiel orator'o antaŭ grand'a publik'o li ne'ordinar'e kun'ig'as alt'nivel'a'n kultur'o'n kaj alt'a'n fak'a'n sci'o'n, intelekt'e konsekvenc'a'n en'hav'o'n kaj potenc'a'n retor'ik'o'n, kiu foj'e tre emoci'as grand'a'j'n aŭd'ant'ar'o'j'n. Li'a voĉ'o, el or'o kaj ŝtal'o, kaj li'a'j bel'e reg'at'a'j gest'o'j, ne pov'as sur'paper'iĝ'i. Sed, kvankam oni ne'evit'ebl'e perd'as i'o'n, leg'ant'e en stud'ĉambr'o, ekzempl'e, li'a'n Elekt'it'a'j parol'ad'o'j kaj preleg'o'j, rest'as en'hav'o valor'a kaj tre pens'ig'a, kaj model'e klar'a stil'o. Kred'ebl'e la plej kon'at'a kaj valor'a verk'o de Lapenna est'as li'a Retor'ik'o; kiel La infan'a ras'o de William Auld ĝi est'as inter tre mal'mult'a'j esperant'a'j verk'o'j, kiu'j jam aper'is en du'a el'don'o. Retor'ik'o hav'is grand'a'n influ'o'n tra la esperant'o'mov'ad'o, kaj kred'ebl'e tre kontribu'is al alt'ig'o de la nivel'o de publik'a parol'ad'o en esperant'o. Ĝi en'hav'as kelk'a'j'n inform'o'j'n pri lingv'ist'ik'a'j teori'o'j, kiu'j sen'dub'e eks'dat'iĝ'os post nov'a'j esplor'o'j, kiel eks'dat'iĝ'as ĉi'a'j tia'j fak'a'j teori'o'j; sed la libr'o konsist'iĝ'as plej'part'e el bon'eg'a gvid'libr'o pri ĉiu'j aspekt'o'j de publik'a parol'ad'o, kaj tiu'j konsil'o'j neniam eks'dat'iĝ'os. Stil'e la libr'o est'as tiel instru'e klar'a, ke la klar'ec'o mem oft'e hav'as estetik'a'n ĉarm'o'n. Ĝi est'as fort'e rekomend'ind'a, al iu ajn, kiu kapabl'as leg'i esperant'o'n kaj dezir'as instru'i, preleg'i aŭ ia'manier'e parol'i por publik'o.

Tre valor'a'j, ekzempl'e, est'as la konsil'o'j de Lapenna pri la psikologi'o de la orator'o, ekzempl'e pri la natur'a kaj signif'o'plen'a ”tim'o'trem'o”.

La verk'o'j de L L Zamenhof est'as, kompren'ebl'e, ankoraŭ mult'e legat'a'j kiel model'o'j de esperant'a stil'o. Foj'e li'a stil'o nun'temp'e ŝajn'as iom eks'mod'a, sed ne'korekt'a ĝi ne pov'as est'i. Tiu'j, kiu'j ne sent'as interes'o'n pri la histori'o de esperant'o, ne mult'e dezir'os leg'i la verk'o'j'n de Zamenhof. Ne ĉiu, esperant'ist'o sent'as la special'a'n pietat'o'n, kiu'n mult'a'j serioz'a'j esperant'ist'o'j ankoraŭ sent'as pri Zamenhof; kaj pietat'o'n oni pov'as nur sent'i, ne instru'i. La leg'em'ul'o tamen ne tro rapid'e decid'u, ĉar Zamenhof verk'is, original'e, precip'e pri esperant'o mem kaj la fru'a esperant'o'mov'ad'o, ke li'a'j verk'o'j est'as mal'aktual'a'j. Pens'ig'a'j por ĉiu'j rest'as, ekzempl'e, li'a'j verk'o'j (plej facil'e hav'ebl'a'j en Original'a verk'ar'o) Esenc'o kaj est'ont'ec'o de la ide'o de lingv'o inter'naci'a; la si'a'temp'e tre kuraĝ'a, nun'temp'e tragik'e ironi'a, Post la grand'a milit'o; aŭ la dokument'o'j pri hilel'ism'o aŭ hom'ar'an'ism'o. La leg'ant'o, kiu komenc'as si'a'n stud'ad'o'n per tia'j verk'o'j, ebl'e post'e vol'os pli esplor'i la verk'ar'o'n de hom'o el'star'e nobl'a kaj altruist'a, sed ankaŭ sen'de'pend'e inteligent'a kaj kun logik'a, disciplin'it'a mens'o. Mi oft'e ricev'as ĝeneral'a'n impres'o'n pri simil'aĵ'o'j inter la stil'o de Zamenhof kaj la stil'o de Lapenna; tio'n mi neniam detal'e analiz'is, sed mi kred'as, ke tem'as grand'part'e pri la kristal'a klar'ec'o, la ne'kutim'a elekt'ad'o de du lingv'a rimed'o, kiu por esprim'i la ide'o'n est'os la plej rekt'a kaj simpl'a, do la plej facil'a por la leg'ant'o.

La leg'ant'o, kiu ankoraŭ ne sent'as interes'o'n pri la verk'o'j de Zamenhof, almenaŭ leg'u Viv'o de Zamenhof de Privat; ĝi ne est'as long'a. Nun ekzist'as biografi'o'j pli fakt'o'plen'a'j, sed ĝi est'as tre bel'a, sincer'a, poezi'a, baz'a biografi'o, kaj mal'grand'a.

Juvel'o de la esperant'a literatur'o — kaj de la hom'a konscienc'o.

Kred'ebl'e ĉiu moder'e kler'a esperant'ist'o prezent'us propr'a'n list'o'n de rekomend'aĵ'o'j el la mult'a'j ne'fikci'a'j esperant'a'j verk'o'j; mi al'don'os kelk'a'j'n ali'a'j'n rekomend'o'j'n mi'a'j'n al la ne'fak'ul'o: la bel'a'j'n verk'o'j'n pri geologi'o de Leander Tell, La bel'a sub'ter'a mond'o kaj Est'iĝ'o de la ter'o kaj de la hom'o; kor'tuŝ'a'n kaj streĉ'a'n libr'o'n de Teodor'o S. Ŝvarc, Maskerad'o ĉirkaŭ la mort'o, kiu viv'e kaj person'e bild'ig'as, kiel est'is est'i jud'o proskrib'it'a en nazi'okup'it'a Hungar'land'o. Mir'ind'e, tiu aŭtentik'a verk'o pri ne'forges'ebl'a tragik'a epok'o kaj kor'frost'ig'a'j mal'just'aĵ'o'j kaj persekut'o'j est'as verk'o, kiu en'hav'as ne nur streĉ'it'ec'o'n, sed mult'a'n humur'o'n. Ĝi est'as valor'a dokument'o, pri la kapabl'o'j de la hom'o por mal'bon'o kaj ankaŭ pri la pli nobl'a'j flank'o'j de la hom'a psik'o. Kaj Enciklopedi'et'o japan'a, konsult'libr'o, est'as por okcident'an'o'j konsult'libr'o tiel ekzotik'a, ĉarm'a, kaj tiel ia'senc'e bon'ven'ig'a kaj help'em'a, ke ĝi cert'e don'os plezur'o'n al mult'a'j leg'ant'o'j.

Sed leg'em'ul'o'j konsult'u ankaŭ libr'o'list'o'j'n, ĉar neni'u interes'iĝ'as pri ĉio; sed esperant'o jam propon'as i'o'n, se ne pri ĉio, cert'e pri mult'a'j el la kultur'a'j, scienc'a'j, spirit'a'j kaj korp'a'j interes'o'j de la hom'ar'o.

Traduk'o'j Est'as facil'e kred'i kaj ia'senc'e est'as eĉ ver'e, ke traduk'o est'as verk'o iom du'a'grad'a. Cert'e ne pov'us ekzist'i traduk'o, kiu pri ĉiu detal'o perfekt'e re'don'us la intenc'o'n de la original'a aŭtor'o, kiu ĉiu'rilat'e sam'efik'us kiel la original'o. Eĉ ĉe la plej bril'e traf'a traduk'o la ne'evit'ebl'a grand'a mal'sam'ec'o de la son'o'j jam kaŭz'as grand'a'j'n diferenc'o'j'n. Sed traduk'o est'as verk'o du'a'grad'a nur kompar'e kun tiu sam'a verk'o en la original'a lingv'o. Bon'a traduk'o el Dant'e est'as ja pli valor'a ol tut'e original'a verk'o de iu sen'kriteri'a amator'ec'a vers'far'ant'o. Traduk'ad'o est'as grav'a kultur'a art'o. Iu ajn, eĉ poliglot'o, kiu dezir'as iom larĝ'e rigard'i la panoram'o'n de la mond'literatur'o, dev'os mult'e fid'i al traduk'o'j. Parentez'e: mi renkont'is angl'o'j'n, kiu'j konfes'is al mi, ke ili kompren'as pli bon'e la bon'a'j'n esperant'a'j'n traduk'o'j'n el Ŝekspiro ol la angl'a'j'n original'o'j'n, ĉar la nun tre arkaik'a angl'a lingv'o de la dek'ses'a jar'cent'o, kompren'ebl'e traduk'iĝ'is en esperant'o'n de la du'dek'a!

Ek de Zamenhof mem en la unu'a libr'o esperant'ist'o'j mult'e traduk'ad'is, pro kelk'a'j grav'a'j motiv'o'j.

Ili dezir'is pruv'i, ke la lingv'o est'as adekvat'a por serioz'a'j literatur'a'j verk'o'j. Zamenhof traduk'is roman'et'o'n de Dickens (bedaŭr'ind'e unu el li'a'j plej ne'signif'a'j, La batal'o de la viv'o), ĝust'e ĉar iu asert'is, ke est'us ne'ebl'e traduk'i tia'n verk'o'n en esperant'o'n. La respond'o de Zamenhof est'is la sol'a plen'e refut'a respond'o. Grav'a'j est'as tia'j defi'o'j kaj re'ag'o'j, ĉar se lingv'o ne sufiĉ'as por traduk'i matur'a'j'n alt'nivel'a'j'n naci'lingv'a'j'n literatur'aĵ'o'j'n, ĝi ja ne sufiĉ'as por est'i plen'e funkci'ant'a literatur'a lingv'o. Kred'ebl'e la ĉef'a escept'aĵ'o est'as, ke plej oft'e oni ne pov'as perfekt'e traduk'i vort'lud'o'j'n de unu lingv'o al ali'a.

Sed tiu'okaz'e bon'a traduk'ist'o pen'os trov'i i'a'n pli-mal'pli ekvivalent'a'n vort'lud'o'n. Kaj se lingv'o ne permes'as vort'lud'o'j'n, ĝi do de'nov'e kred'ebl'e ne est'as lingv'o ĉiu'rilat'e adekvat'a por hom'a'j bezon'o'j.

Esperant'ist'o'j ankaŭ kompren'is, ke per traduk'ad'o ili pli esplor'os kaj grand'ig'os la esprim'rimed'o'j'n de si'a lingv'o. Tiu, kiu verk'as original'e, rajt'as decid'i, ke jen est'as io, kio'n li ne dir'os, ĉar li ne dispon'as lingv'a'j'n rimed'o'j'n por ĝi'n dir'i. Neni'u sci'os, ke li jam dezir'is dir'i i'o'n ali'a'n. Sed traduk'ist'o ne rajt'as tiel for'kur'i de la problem'o; li dev'as al'front'i ĝi'n kaj trov'i la esprim'rimed'o'j'n. La tut'a struktur'o de esperant'o don'as al ĝi kolos'a'j'n esprim'rimed'o'j'n latent'a'j'n; rest'as ankaŭ la rajt'o propon'i nov'a'j'n radik'o'j'n en kaz'o de ver'a bezon'o. Grand'a'j art'ist'o'j, kiel ekzempl'e Kalocsay, Auld kaj Waringhien, do pen'e kaj konscienc'e el'forĝ'is, traduk'ant'e, lingv'o'n pli esprim'o'riĉ'a'n, fort'a'n, konciz'a'n, elegant'a'n. Kaj lingv'o pli'evolu'int'a est'as post'e la jam'a posed'aĵ'o de ĉiu'j verk'ist'o'j.

Preskaŭ ĉiu'j esperant'ist'o'j est'as pli-mal'pli inter'naci'ist'o'j kaj dezir'as pli'bon'ig'i inter'kompren'o'n kaj toler'em'o'n inter la naci'o'j. Ankaŭ tio pov'as est'i fort'a motiv'o ideologi'a por traduk'ad'o. Kun tiu inter'naci'ism'o oft'e miks'iĝ'as la plej nobl'a spec'o de naci'ism'o: la dezir'o montr'i al ali'naci'an'o'j, kiel bel'a'j est'as la ĉef'verk'o'j de ni'a land'a kultur'o. Traduk'i naci'lingv'a'n verk'o'n, pri kiu oni fier'as, est'as sam'temp'e pli'ig'i la glor'o'n de la propr'a naci'o kaj far'i bel'a'n donac'o'n al ali'land'an'o'j. Traduk'i majstr'o'verk'o'n el la kultur'o de ali'a land'o, kiel far'is ekzempl'e Kalocsay, est'as ankaŭ nobl'a super'naci'ec'a altruism'o.

Fin'fin'e, bon'a'j traduk'o'j hav'as i'a'n special'a'n util'o'n: pedagogi'a'n valor'o'n por lern'ad'o de lingv'o'j. Tiu, kiu ankoraŭ ne tre bon'e sci'pov'as la lingv'o'n, sed vol'as progres'i, oft'e pov'as mult'o'n lern'i per stud'ad'o de traduk'o el naci'lingv'a verk'o, kiu'n li bon'e kon'as. Jam kon'ant'e la en'hav'o'n, ne front'ant'e plen'a'n mister'o'n, li pov'as ver'e rimark'i divers'a'j'n esprim'rimed'o'j'n kaj solv'o'j'n de problem'o'j, kaj tiel mult'e lern'as pri la traduk'a lingv'o.

Mult'a'j, kiu'j kun plezur'o leg'as propr'a'n literatur'o'n, sed tre sent'as, ke traduk'o est'as iom du'a'grad'a, ne konsci'as, ĝis kiom'a grad'o mult'a'j el la original'a'j verk'o'j, kiu'j'n ili am'as, est'as traduk'o'j. La Bibli'o, kiu en divers'a'j naci'a'j lingv'o'j tre kontribu'is al la lingv'a'j kutim'o'j, est'as sam'e traduk'a en la sved'a, la norveg'a, la franc'a, la angl'a, la rus'a, la german'a, kiel en esperant'o. Surpriz'e mult'a'j poem'o'j de la renesanc'o, en divers'a'j lingv'o'j, est'as pli'mal'pli traduk'o'j el la latin'a aŭ la helen'a. Plur'a'j pionir'a'j angl'a'j sonet'o'j est'as traduk'o'j el la ital'a. Fak'a esplor'ad'o pri naci'a literatur'o oft'e mal'kovr'as uz'ad'o'n de literatur'a'j font'o'j, kiu almenaŭ proksim'as al traduk'ad'o liber'a. Do, traduk'ad'o kaj adapt'ad'o oft'e grav'is en la matur'iĝ'o de naci'lingv'a'j literatur'o'j, kiel ili grav'is en la matur'iĝ'o de esperant'o.

Esperant'o tamen pov'as hav'i apart'e riĉ'a'n kaj rapid'e evolu'ant'a'n traduk'a'n literatur'o'n, ĉar ekzist'as esperant'ist'o'j en ĉiu'j civiliz'a'j land'o'j. Oni do rajt'as atend'i, ke pli-mal'pli fru'e aper'os iu esperant'ist'o, kiu kapabl'as verk'i art'a'j'n traduk'o'j'n el si'a naci'a literatur'o. Jam ekzist'as en esperant'o traduk'o'j el la jen'a'j lingv'o'j: alban'a, angl'a (inkluziv'e kelk'a'j'n uson'a'j'n kaj angl'a-sud'afrik'a'j'n verk'o'j'n), arab'a, armen'a, bengal'a, bulgar'a, ĉeĥ'a kaj slovak'a, ĉerkes'a, ĉin'a, dan'a, eston'a, finn'a, flandr'a, franc'a, fris'a, german'a, hebre'a, helen'a, hispan'a (inkluziv'e verk'o'j'n el Meksikio, Urugvajo kaj Argentino), hungar'a, ebl'e et'a traduk'o el indi'an'a lingv'o (sed tiu'n verk'o'n oni kred'ebl'e traduk'is el angl'a versi'o), indonezia, islanda, ital'a, japan'a, jid'a, jugoslaviaj lingv'o'j (precip'e kroat'a kaj sloven'a), kartvel'a, katalun'a, kirgiz'a, laosa, latin'a, latv'a, litova, nederlanda, norveg'a, persa, pol'a, portugal'a (inkluziv'e mult'a'j'n verk'o'j'n el Brazilo), provenc'a, retoromanĉa, ruman'a, rus'a, sanskrit'a, sved'a, ukraina, uzbek'a kaj vietnam'a. Jen do la perspektiv'o est'as esenc'e tut'mond'a.

Kompren'ebl'e ne ĉiu'j traduk'o'j eĉ el'don'it'a'j est'as ĉef'verk'o'j.

Por traduk'i art'verk'o'n adekvat'e oni dev'as mem est'i art'ist'o, ne facil'e kontent'iĝ'i, kaj est'i ver'e sent'em'a pri literatur'a'j kvalit'o'j.

Ekzist'as plor'ind'a'j fuŝ'aĵ'o'j, sed ankaŭ ekzist'as mult'a'j esperant'a'j traduk'o'j rimark'ind'e bon'a'j kaj mult'a'j, kiu'j est'as eĉ tiel sen'spir'ig'e traf'a'j, ke ili pov'as don'i tiu'n sent'o'n pri ia mal'grand'a mirakl'o, kiu'n oni foj'e sent'as antaŭ ver'e inspir'it'a kaj polur'it'a art'verk'o.

Aper'is en esperant'o mult'a'j mal'grand'a'j, plur'a'j ver'e grand'a'j, antologi'o'j el naci'a'j literatur'o'j, aŭ foj'e el divers'a'j naci'a'j literatur'o'j en unu volum'o. La unu'a el proksim'um'e du'dek antologi'o'j el unu'naci'a'j literatur'o'j est'is la ankoraŭ leg'ind'a Pol'a antologi'o de 1906. Du grav'a'j pionir'a'j antologi'o'j ĉerp'ant'a'j el mult'a'j literatur'o'j est'is redakt'it'a'j de la ne'lac'ig'ebl'a Grabowski: La lir'o de la esperant'ist'o'j (1893) kaj El parnas'o de popol'o'j (1913); la du'a hav'is traduk'o'j'n el tri'dek lingv'o'j. Plur'a'j el la fru'a'j poem'traduk'o'j, ankoraŭ plej'part'e leg'ind'a'j, est'as nun plej facil'e trov'ebl'a'j en la Fundament'a krestomati'o. Rimark'ind'a'j est'as tie, inter ali'a'j, plur'a'j traduk'o'j de Zamenhof mem kaj la unu'a kant'o de la Iliad'o en traduk'o de A. Kofman.

Inter la grand'skal'a'j naci'a'j antologi'o'j est'as Sved'a antologi'o, du'volum'a; Sved'a poem'ar'o kaj Sved'a novel'ar'o; Svis'a antologi'o; Dan'a antologi'o; Ĉeĥ'o'slovak'a antologi'o; Katalun'a antologi'o. Du grand'skal'a'j antologi'o'j, kiu'j ver'e est'as el'star'a'j art'verk'ar'o'j, est'as Hungar'a antologi'o (1933), kies traduk'int'o'j est'is spert'a'j verk'ist'o'j de la budapeŝta skol'o, kaj Angl'a antologi'o I, kies traduk'int'o'j est'is an'o'j de la skot'a skol'o aŭ pli-mal'pli proksim'a'j al ĝi. Est'as ver'e mal'ĝoj'ig'e, ke precip'e pro financ'a'j mal'help'o'j — part'e ĉar Angl'a antologi'o ne dis'vend'iĝ'is sufiĉ'e — la de'long'e preskaŭ pret'a du'a volum'o, kiu en'hav'os bril'a'j'n traduk'o'j'n de, ekzempl'e, Byron, ankoraŭ ne el'don'iĝ'is. La plej valor'a divers'naci'a antologi'o est'as kred'ebl'e ankoraŭ Etern'a buked'o (1931), en kiu nur unu hom'o, la unik'a Kalocsay, prezent'is si'a'j'n traduk'o'j'n el grand'a'j poem'o'j el 23 lingv'o'j: angl'a, bengal'a, bulgar'a, ĉeĥ'a, ĉin'a, egipta, eston'a, finn'a, franc'a, german'a, hebre'a, helen'a, hispan'a, hungar'a, ital'a, japan'a, latin'a, nederlanda, pol'a, portugal'a, ruman'a, rus'a kaj sved'a! Ĉiu'j'n tiu'j'n lingv'o'j'n eĉ Kalocsay ne sci'pov'is. Almenaŭ por la ne'eŭrop'a'j lingv'o'j li uz'is pont'a'j'n traduk'o'j'n, sed ĉiam, kiam ebl'e, li uz'is original'a'n tekst'o'n. Kie mi kompetent'as por kontrol'i li'a'j'n traduk'o'j'n, mi mir'eg'as pri la miks'o de fidel'a'j ekvivalent'o'j kaj nov'a poezi'a mem'sufiĉ'o. Etern'a buked'o rest'is dum jar'o'j la libr'o, kiu'n mi plej oft'e util'ig'is por montr'i al kler'a'j pri'demand'ant'o'j, kio'n kapabl'as esperant'o en la man'o'j de majstr'o.

Kalocsay mort'is post'las'ant'e grand'a'n part'o'n de si'a kolos'a projekt'o, Tut'mond'a sonor'o, kvin'volum'a antologi'o el la tut'mond'a literatur'o. Specimen'o'j aper'is jam en divers'a'j gazet'o'j.

Tut'mond'a sonor'o aper'is fin'e de 1981 en Budapeŝto.

Ne'el'don'it'a'j rest'as mult'a'j bon'a'j traduk'o'j el dram'o'j: iu traduk'is grav'a'n dram'o'n por grav'a prezent'ad'o, ekzempl'e ĉe Universal'a Kongres'o. La prezent'ad'o sukces'is, sed la traduk'o ne pres'iĝ'is. Inter tia'j valor'a'j sed ne sufiĉ'e kon'at'a'j traduk'o'j trov'iĝ'as — nur ekzempl'e — Fripon'aĵ'o'j de Skapeno (Moliére); Pigmalion'o (G. B. Shaw); La hom'a voĉ'o (Cocteau); La lecion'o (Ionesco); La mort'o de li'a ekscelenc'o (Matkoviĉ); Hom'o kun la flor'o en'buŝ'e (Pirandello); Komedi'o de erar'o'j (Shakespeare); Kataki (S. Wincelberg). Ke divers'a'j verk'ist'o'j volont'e traduk'is tia'j'n dram'o'j'n, nur por kelk'a'j prezent'ad'o'j kaj sen promes'o pri el'don'ad'o, ver'e atest'as tre nobl'a'n si'n'dediĉ'o'n. Tamen mult'a'j el tiu'j prezent'ad'o'j est'is ne'forges'ebl'e impon'a'j, tiel ke oni tut'e forges'is, ke tem'as pri traduk'o.

Est'as ne'ebl'e prepar'i tut'e kontent'ig'a'n list'o'n de rekomend'ind'a'j traduk'it'a'j verk'o'j, ĉar kriteri'o'j oft'e kontraŭ'as unu la ali'a'n: unu leg'ant'o dezir'as hav'i la plej bril'a'j'n traduk'o'j'n, ali'a la plej grav'a'j'n verk'o'j'n; unu dezir'as esplor'i la taŭg'ec'o'n de esperant'o per detal'a kompar'ad'o de traduk'o kun am'at'a, bon'e kon'at'a verk'o en li'a naci'a lingv'o; ali'a dezir'as ĉef'e leg'i i'o'n traduk'it'a'n, kio'n li tut'e ne kapabl'as leg'i en la original'a lingv'o; unu dezir'as leg'i nur alt'kultur'a'j'n majstr'o'verk'o'j'n; ali'a dezir'as nur mal'pez'a'j'n aŭ almenaŭ simpl'a'j'n verk'et'o'j'n, kiu'j distr'os li'n post lac'ig'a labor'tag'o. Preskaŭ ĉiu facil'e trov'os i'o'n Iaŭ si'a gust'o inter la libr'o'list'o'j de esperant'a'j libr'o'vend'ej'o'j.

Mi tamen opini'as, ke est'as bon'e list'ig'i tie ĉi nur kelk'a'j'n elekt'it'a'j'n traduk'it'a'j'n verk'o'j'n, kiu'j est'as sam'temp'e traduk'o'j kompetent'a'j aŭ pli ol nur kompetent'a'j, kaj el verk'o'j, kiu'j laŭ sufiĉ'e ĝeneral'a inter'konsent'o est'as mem kultur'e alt'valor'a'j.

Mi vol'as emfaz'i, ke tiu ĉi list'o est'as afer'o de person'a, ebl'e ia'senc'e kapric'a, elekt'ad'o kaj ali'a literatur'am'ant'o ebl'e prepar'us tre mal'simil'a'n list'o'n simil'e atent'ind'a'n.

La fizik'e plej bel'a libr'o hav'ebl'a en esperant'o est'as La di'a komedi'o de Dant'e, el'don'it'a en Milano en 1963: libr'eg'o 709paĝ'a, pli ol du-kilo'gram'a, bel'eg'e bind'it'a kaj pres'it'a, kaj kun mult'a'j ilustr'aĵ'o'j de Botticelli; libr'o por ĉiu libr'o'am'ant'o, kiu trov'as spec'o'n de volupt'o ĉe ver'e luks'a libr'o, sed libr'o ankaŭ por rigor'em'a fak'ul'o, ĉar ĝi en'hav'as tut'a'n aparat'o'n por profund'a stud'ad'o. La ital'a original'o kaj la esperant'a traduk'o de Giovanni Pet'er'long'o est'as paralel'e pres'it'a'j. Pet'er'long'o ne re'don'as la tre mal'facil'a'n tercin'a'n form'o'n de Dant'e, sed ali'e la traduk'o est'as tre laŭd'ind'a, laŭ estim'ind'a'j beletr'ist'o'j.

Ali'a grav'a traduk'o de Dant'e est'as Infer'o de Kalocsay, kiu majstr'e uz'as tercin'o'j'n. Ĝi est'is si'a'temp'e epok'far'a traduk'o en esperant'o'n kaj est'as de'nov'e hav'ebl'a pro ĵus'a re'pres'o.

Ekzist'as traduk'o'j de Ŝekspiraj dram'o'j mal'bon'a'j, mez'bon'a'j kaj bril'e rav'a'j. En la last'a'n kategori'o'n mi sen'hezit'e met'os: Otel'o en la traduk'o de Ret'o Rossetti; Reĝ'o Lear, Somer'mez'nokt'a sonĝ'o kaj La tempest'o en la traduk'o'j de Kalocsay. Tie oni trov'os ekvivalent'o'j'n oft'e de du spec'o'j, ĉe kiu eg'e pen'o'plen'a kaj mem'kritik'em'a el'pens'ad'o fin'fin'e liver'as i'o'n, kio est'as tiel absolut'e traf'a, ke ĝi aspekt'as facil'a — al la leg'ant'o. Kalocsay kaj Rossetti aparten'as al tiu mal'grand'a ar'o da traduk'ist'o'j, kiu'j, kiam ili trov'as fraz'o'n tut'e ne traduk'ebl'a'n, tra'serĉ'as si'a'n tut'a'n lingv'a'n il'ar'o'n ĝis ili trov'as la ĝust'a'n ne'ebl'a'n traduk'o'n; kaj ili sam'temp'e montr'as, kio'n kapabl'as esperant'o, se oni el'uz'as ĝi'a'j'n ebl'o'j'n.

Aper'is en 1977 tre bon'a traduk'o de Epifani'o (angl'e Twelfth night, komedi'o, kies abund'a'j vort'lud'o'j prezent'as apart'a'n problem'o'n por traduk'ist'o) de William Auld, kaj en 1980 simil'a eminent'a traduk'o de Rikard'o Tri'a de John Franc'is.

Hamlet'o est'as hav'ebl'a en du traduk'o'j. La traduk'o de Zamenhof aper'is jam en 1894. Ĝi est'as tre inteligent'a, la vers'o'j flu'as, ĝi bon'e kapt'as la senc'o'n kaj mult'a'j'n stil'aĵ'o'j'n. Zamenhof tamen ne adekvat'e por tia task'o kon'is la angl'a'n kaj help'is si'n per ia ne tro fid'ind'a traduk'o aŭ ebl'e traduk'o'j, do li'a traduk'o est'as mult'lok'e kritik'ind'a. Sed, kiel taks'is ĝi'n Waringhien, ”Ĝi est'as bel'stil'a kaj ĝi est'as scen'o'taŭg'a”. Ĉiu'okaz'e, traduk'i mal'facil'a'n, enigm'o'plen'a'n, filozofi'ec'a'n dram'a'n majstr'o'verk'o'n en lingv'o'n nur sep'jar'aĝ'a'n, tiel ke la traduk'o fin'fin'e est'as ne nur bel'stil'a kaj scen'o'taŭg'a, sed tut'e re'kon'ebl'a kiel esenc'e Hamlet'o, eĉ se kelk'a'j mis'traduk'et'o'j makul'as ĝi'n, est'is ating'o, kred'ebl'e nur ĉar ĝi okaz'is. La du'a traduk'ist'o, L. M.

Newell, hav'is du grand'a'j'n avantaĝ'o'j'n: li est'is angl'o, kaj kler'a angl'o, kiu fak'e stud'ad'is la angl'a'n literatur'o'n. Li traduk'is inter 1959 kaj 1962, kiam esperant'o est'is mult'e pli matur'a kiel literatur'a lingv'o, kaj li hav'is antaŭ si la kriteri'o'j'n, kiu'j'n star'ig'is jam grav'a'j traduk'o'j de ne nur Zamehof, sed Kalocsay, Grabowski kaj ali'a'j. Ne est'as mir'ind'e, ke la traduk'o de Newell est'as pli lingv'e verv'a, pli fidel'a al la angl'a tekst'o, oft'e pli poezi'a. Atent'em'a stud'ad'o de la du traduk'o'j paralel'e mir'ig'us iu'n ajn inteligent'a'n leg'ant'o'n kred'ebl'e pri tri ne'klar'ig'ebl'a'j fenomen'o'j: la geni'o de Ŝekspiro mem; la geni'o kaj kuraĝ'o kaj art'ism'a konscienc'o de Zamenhof; kaj la alt'nivel'o de la nov'a ating'o de Newell. Tiu sam'a leg'ant'o, post tia stud'ad'o, mult'e pli bon'e sci'pov'us esperant'o'n kaj kompren'us ĝi'a'j'n esprim'rimed'o'j'n. Mi mem tamen ne met'us la traduk'o'n de Newell sur la sam'a'n nivel'o'n kiel tiu'j'n de Kalocsay kaj Rossetti.

Rossetti ankaŭ montr'is si'a'n el'star'a'n traduk'talent'o'n ne nur en part'o'j de Angl'a antologi'o I, sed en Robert Burns: Poem'o'j, kant'o'j kaj satir'o'j, kie li kaj William Auld re'don'as perfekt'e la mal'facil'eg'a'j'n strof'o'form'o'j'n de la skot'a poet'o, mult'a'j'n bril'a'j'n ekvivalent'o'j'n, kaj la sam'a'n viv'o'plen'a'n parol'ebl'ec'o'n, kiu tiel ni'n rav'as ĉe la original'a'j poem'o'j; kaj en traduk'o de la fars'a oper'o'tekst'o de W. S. Gilbert, La pirat'o'j de Penzanco.

Tut'e el'star'a, kaj laŭ mi'a opini'o unu el la plej magnet'e interes'a'j kaj impon'e alt'nivel'a'j poezi'a'j verk'o'j en esperant'o est'as Aniaro, traduk'o, kiu'n far'is William Auld kaj Bertil Nilsson el la trem'ig'a majstr'o'verk'o de Harry Martinson. Tiu'n grav'a'n poem'o'n mi leg'is en la esperant'a kaj angl'a traduk'o'j — kaj la esperant'a versi'o ŝajn'as al mi la pli bel'a kaj potenc'a. Tiu volum'o est'as ankaŭ unu el ni'a'j plej bel'e pres'it'a'j libr'o'j, sed ĝi est'as nur por tiu'j, kiu'j kun plezur'o leg'as poezi'o'n avan'gard'a'n kaj kompleks'a'n.

Relativ'e mal'mult'a'j hom'o'j, kaj mi ne est'as inter ili, kapabl'as juĝ'i la traf'ec'o'n de la traduk'o'j el la hungar'a, kiu'j'n far'is Kalocsay; sed li'a'j mult'a'j traduk'o'j el poem'o'j de Petöfi, kaj el La tragedi'o de la hom'o de Imre Madách, est'as tre leg'ind'a'j kaj mem'sufiĉ'a'j art'verk'o'j .

Mi dev'us simil'e verdikt'i pri komik'a majstr'o'verk'et'o La bapt'o de car'o Vladimir'o de K. H. Borovsky, verk'o, kiu'n traduk'is el la ĉeĥ'a Tomaŝ Pumpr. Verv'e sving'iĝ'as mal'long'a'j, tre ŝpar'em'e kun'met'it'a'j vers'o'j, tromp'e simpl'a'ŝajn'a'j, tre en'hav'o'riĉ'a'j.

Dev'is est'i terur'e mal'facil'e traduk'i i'o'n tia'n. Kelk'a'j leg'ant'o'j ebl'e ŝok'iĝ'us pro ne tro respekt'o'plen'a'j alud'o'j al religi'a'j afer'o'j, sed la poem'o est'as ne atak'o kontraŭ sincer'a religi'a fid'o, sed kontraŭ despot'ism'o, obskur'ant'ism'o kaj eklezi'a'j dub'ind'aĵ'o'j.

Kalocsay kaj Waringhien kun'labor'ad'is pri du el'star'a'j verk'o'j, grand'skal'a'j, eg'e leg'ind'a'j, si'a'spec'e ebl'e perfekt'a'j: La flor'o'j de l’mal'bon'o de Charles Baudelaire kaj Kant'o'j kaj romanc'o'j de Heinrich Heine. Waringhien far'is sol'a ali'a'j'n tre bon'a'j'n traduk'o'j'n el la franc'a; kaj Roger Bernard far'is el'star'a'j'n traduk'o'j'n de Sartr'e (La naŭz'o, La respekt'ind'a p., Sen el'ir'o) kaj de Pagnol (Topaz'e).

Rest'as leg'ind'a'j la ĉef'a'j traduk'o'j de Zamehof: Georg'o Dand'in (Moliére) el la franc'a, La revizor'o (Gogol) el la rus'a, Ifigeni'o en Taŭr'id'o (Goethe) kaj La rab'ist'o'j (Schiller) el la german'a; la nobl'a pionir'a roman'o pri vir'in'a'j rajt'o'j, Mart'a (Eliza Orzeszkowa) el la pol'a; kaj la Fabel'o'j de H.C. Andersen. La esperant'a Bibli'o est'as kompren'ebl'e grav'a verk'o kaj la Mal'nov'a testament'o est'as traduk'it'a de Zamenhof mem. Zamenhof ver'ŝajn'e mort'ig'is si'n grand'part'e per kvazaŭ super'hom'a tro'labor'ad'o, sed mal'mult'a'j hom'o'j post'las'as tiom da valor'a'j labor'frukt'o'j.

La Bibli'o est'as centr'a libr'o de okcident'a kultur'o. La nobl'a koran'o, centr'a libr'o de la arab'a kultur'o kaj la islam'a mond'o, est'as nun ankaŭ hav'ebl'a en esperant'a traduk'o de Ital'o Chiussi. Ĝi flu'e leg'iĝ'as, sed mi ne kompetent'as juĝ'i la nivel'o'n de la traduk'art'o.

Ĝis nun ekzist'as mult'e pli da traduk'o'j el eŭrop'a'j ol el ali'a'j lingv'o'j, sed nun'temp'e pli'mult'iĝ'as traduk'o'j el la japan'a.

Bon'a specimen'o est'as Kvin vir'in'o'j de amor'o de Ihara Saikaku, kiu'n traduk'is unu el la plej aktiv'a'j japan'a'j verk'ist'o'j esperant'a'j, Miyamoto Masao.

La grav'eg'a'j kultur'o'j helen'a kaj latin'a rest'as ne'sufiĉ'e reprezent'it'a'j en esperant'o; sed valor'a'j est'as Antigon'a kaj Reĝ'o Edip'o de Sofokl'o en la traduk'o'j de D. B. Gregor, kaj Bakĥ'ant'in'o'j de Eŭripid'o en la traduk'o de Albert Goodheir. Mult'a'j traduk'o'j de Kalocsay rest'as ne'pres'it'a'j aŭ pres'it'a'j nur en gazet'o'j, sed kelk'a'j bel'eg'a'j traduk'o'j el ambaŭ lingv'o'j trov'iĝ'as en Etern'a buked'o. La plej grand'skal'a ĝis'nun'a traduk'o el la latin'a est'as la Eneid'o de Virgilio, en traduk'o de Valienne. Ĝi aper'is en 1906 kaj rest'as leg'ind'a kaj mult'rilat'e estim'ind'a, kvankam laŭ la pli rigor'a'j kriteri'o'j de la nun'temp'o ĝi est'as ankaŭ mult'rilat'e kritik'ind'a.

Sved'o'j ebl'e dezir'os komenc'i si'a'n stud'ad'o'n pri traduk'it'a'j verk'o'j en esperant'o per kelk'a'j traduk'o'j bon'a'j el grav'a'j sved'a'j verk'o'j . Stellan Engholm traduk'is tri verk'o'j'n de Selma Lagerlöf: La mon'o de sinjor'o Arn'e, Gösta Berling kaj La ring'o de la general'o; ankaŭ ali'a'j verk'o'j ŝi'a'j aper'is en esperant'o. Engholm traduk'is ankaŭ Pask'o de Strindberg, de kiu aper'is jam ankaŭ Fraŭl'in'o Juli'e, Pari'o, Insul'o de la feliĉ'ul'o'j kaj La konscienc'o riproĉ'as. La tri verk'o'j Sved'a antologi'o, Sved'a novel'ar'o kaj Sved'a poem'ar'o kovr'as grand'a'n kaj vari'a'n teren'o'n.

Ĉio, kio'n mi supr'e menci'is, est'as nur et'a komenc'o pri la traduk'it'a literatur'o esperant'a. La teren'o est'as jam tiel vast'a, ke nur enciklopedi'a verk'o pov'us adekvat'e pri'trakt'i ĝi'n. Mi vol'as emfaz'i konklud'e pri du koncept'o'j: esperant'o jam montr'is si'n tut'e taŭg'a, en la man'o'j de sent'em'a'j kaj konscienc'a'j traduk'ist'o'j, por re'don'i ĉio'n iel re'don'ebl'a'n en ali'a lingv'o, de alt'valor'a literatur'a verk'o, eĉ kiam la valor'o trov'iĝ'as grand'part'e en vort'muzik'o, vort'o'nuanc'o'j, stil'a'j komplik'aĵ'o'j kaj subtil'aĵ'o'j, kiu'j prezent'as grand'a'j'n problem'o'j'n al traduk'ist'o.

Kaj esperant'o est'as la sol'a lingv'o, kiu don'as al ĉiu'j naci'a'j (kaj minoritat'a'j) lingv'o'j ia'senc'e egal'a'j'n rajt'o'j'n por traduk'ad'o.

Kred'ebl'e est'as ne nur koincid'o, ke tiel mult'a'j verk'o'j jam aper'is, traduk'it'a'j el kelk'a'j lingv'o'j, kies an'o'j spert'is lingv'a'n imperi'ism'o'n: la hungar'a, katalun'a, la jugoslaviaj lingv'o'j, la pol'a, la eston'a. La traduk'ist'o bezon'as nur si'a'n propr'a'n lingv'o'n kaj esperant'o'n — kvankam ambaŭ tiu'j'n li kon'u tre bon'e. Paralel'e, esperant'o demokrati'ig'as la kultur'o'n sen for'las'o de kriteri'o'j: hom'o'j, kiu'j neniam hav'os temp'o'n aŭ okaz'o'n por lern'i plur'a'j'n grand'a'j'n kultur'lingv'o'j'n, pov'as per esperant'o jam kon'at'iĝ'i kun vast'a'j perspektiv'o'j de la mond'a kultur'o. Mi ankoraŭ kun kor'tuŝ'o memor'as pri amik'o mi'a, portugal'a ŝarĝ'aŭt'o-konduk'ist'o, kiu mort'is long'e antaŭ la fal'o de la portugal'a dekstr'a diktatur'o. Li vizit'ad'is la lern'ej'o'n nur ĝis la dek'tri'a jar'o, li est'is mizer'e mal'riĉ'a kaj iam suspekt'em'a'j polic'an'o'j konfisk'is ĉiu'j'n mal'mult'a'j'n libr'o'j'n, kiu'j'n li am'e kaj ofer'e akumul'is en si'a aĉ'a et'a loĝ'ej'o. Li oft'e mal'sat'is. Frost'o'j vintr'a'j turment'is li'n per tus'ad'o kaj perni'o'j. Kiel tia hom'o pov'us esper'i, ke io nutr'os li'a'n intelekt'o'n, varm'ig'os li'a'n spirit'o'n? Sed esperant'o'n li lern'is, kvankam li dev'is lern'i kaŝ'e; kaj mi memor'as, kiel avid'e li ricev'is, kiel entuziasm'e li pri'diskut'is leter'e, send'it'a'j'n esperant'a'j'n traduk'o'j'n el Ŝekspiro, Baudelaire, Sofokl'o kaj ali'a'j. Por tia'j hom'o'j esperant'o ne est'as unu el la fenestr'o'j al la mond'o; ĝi pov'as est'i la sol'a fenestr'o. Des pli grav'a est'as la labor'o de la traduk'ist'o, kaj des pli dank'ind'a.

Kelk'a'j special'a'j verk'o'j La plej grand'skal'a kaj valor'a konsult'libr'o pri esperant'o est'as nun Esperant'o en perspektiv'o, kiu, aper'int'e en 1974, rest'as relativ'e ĝis'dat'a. Tiu libr'o est'as dolor'e kost'a, sed kompar'e kun la nun'temp'a'j prez'o'j ne nur de grand'a'j konsult'libr'o'j, sed de efemer'a'j libr'o'j, ĝi est'as bon'aĉet'o. Ĝi dev'us minimum'e trov'iĝ'i en bibliotek'o'j, kie'n ir'as hom'o'j, kiu'j montr'as serioz'a'n interes'o'n pri esperant'o.

En'konduk'a libr'et'o, kiel la nun'a, ne pov'as ne iom distord'i la perspektiv'o'j'n per neces'a elekt'ad'o kaj simpl'ig'ad'o. Person'a'j gust'o'j ne'evit'ebl'e si'n trud'as iom; person'a'j sci'o'mank'o'j ankaŭ pov'as mis'ir'ig'i. La leg'ant'o, kiu dezir'as mult'e pli detal'a'j'n inform'o'j'n, kaj vid'i la foli'o'j'n sur la arb'o'j ĝis nun vid'it'a'j nur en impresionism'a pentr'aĵ'o, turn'u si'n al Esperant'o en perspektiv'o.

Kompren'ebl'e ne ĉiu'j pov'us aprob'i ĉiu'n vort'o'n en libr'eg'o 844-paĝ'a kaj dens'e pres'it'a. Sed la libr'o est'as eg'e fakt'o'riĉ'a, ĝeneral'e tre klar'stil'a kaj verk'it'a de serioz'a'j, dediĉ'it'a'j fak'ul'o'j.

Kompren'ebl'e ĝi est'as font'o de inform'o'j ne nur pri literatur'o, sed ankaŭ pri mult'a'j ali'a'j tem'o'j pri esperant'o, ekzempl'e teori'a'j demand'o'j, instru'ad'o, kultur'a'j inter'ŝanĝ'o'j kaj uz'o de esperant'o por praktik'a'j cel'o'j, kaj la histori'o de la esperant'o'mov'ad'o. Sed la inform'o'j pri literatur'o est'as la plej detal'a'j ĝis nun hav'ebl'a'j en unu libr'o.

Ali'a valor'a konsult'libr'o est'as la du'volum'a Enciklopedi'o de Esperant'o de 1933, kiu en'hav'as pli long'a'j'n artikol'o'j'n pri divers'a'j libr'o'j, aŭtor'o'j kaj ali'a'j interes'a'j tem'o'j. En 1980 ĝi est'is re'pres'it'a sen'ŝanĝ'e kaj est'as de'nov'e hav'ebl'a; sed ĝi kompren'ebl'e est'as tre eks'dat'a. Esper'ebl'e ne pas'os tro mult'a'j jar'o'j antaŭ la aper'o de la nun verk'at'a nov'a Enciklopedi'o.

Tiu, kiu nun apenaŭ komenc'is si'a'n serioz'a'n stud'ad'o'n pri esperant'o, ver'ŝajn'e uz'is ĉef'e i'a'n vort'ar'o'n naci'lingv'an-esperant'a'n. Tia'n vort'ar'o'n ĉiu bezon'as. Mi esperant'ist'iĝ'is en 1949 kaj, iom mir'ig'e al mi mem, est'as an'in'o de la Akademi'o de esperant'o; kaj ankoraŭ preskaŭ ĉiu'tag'e mi konsult'as anglanesperantan vort'ar'o'n, se nur por kontrol'i i'o'n. Oni neniam posed'as vort'o'j'n por ĉio, kio'n oni dezir'as dir'i.

Tiu, kiu vol'as profund'iĝ'i en lingv'o'n kaj plen'e kompren'i ĝi'a'n literatur'o'n, tamen ne rest'u ĉiam ĉe la stadi'o de naci'lingv'a-ali'lingv'a vort'ar'o nur. Iam oni dev'as turn'i si'n al vort'ar'o tia, kia'n uz'as la naci'lingv'an'o; en la kaz'o de esperant'o la ver'a kvazaŭ'naci'lingv'a inter'naci'lingv'an'o. Oni tiam rapid'e rimark'os, kiel la nov'a vort'ar'o pli'grand'ig'as la kompren'o'n pri la lingv'o kaj la nuanc'o'j'n de la literatur'o.

Naci'lingv'a'j-esperant'a'j vort'ar'o'j est'as de tre divers'a'j nivel'o'j de fid'ind'ec'o. Foj'e ili iom erar'ig'as pri nuanc'o'j aŭ pri la ver'a inter'naci'ism'o de ia uz'ad'o. Ekzist'as feliĉ'e du tre bon'a'j vort'ar'o'j esperant'a'j-esperant'a'j. La mal'grand'a Plen'a vort'ar'o de esperant'o, kun'e kun si'a Suplement'o (kiu unu'e el'don'iĝ'is apart'e; sed la nun'a poŝ'format'a Plen'a vort'ar'o inkluziv'as la Suplement'o'n kiel al'don'o'n) est'as tre valor'a norm'ig'a vort'ar'o por ĉiu'j, kaj apart'e valor'a, ĉar ĝi en'hav'as mult'a'j'n ekzempl'o'j'n de akcept'ebl'a'j vort'uz'ad'o'j el la verk'o'j de Zamenhof kaj kelk'a'j ali'a'j ĝeneral'e estim'at'a'j fru'a'j esperant'a'j verk'ist'o'j. Ĝi'a'j difin'o'j oft'e tre help'as ne nur kompren'o'n de unu'op'a'j vort'o'j, sed kompren'o'n de esprim'rimed'o'j kaj inter'naci'a'j norm'o'j de kompren'ad'o. Tiu, kiu vol'as ver'e stud'i la esperant'a'n literatur'o'n, nepr'e hav'ig'u al si la Plen'a'n vort'ar'o'n, se ebl'e.

La Plen'a vort'ar'o ekzist'as en tre praktik'a poŝ'format'a el'don'o, kiu'n oni pov'as sen tro'a ĝen'o port'i tie'n-re'e'n, ekzempl'e dum vojaĝ'ad'o aŭ al kurs'o. Oni preskaŭ bezon'us kamel'o'n por port'i tie'n-re'e'n la plej grand'a'n vort'ar'o'n esperant'a-esperant'a'n. La Plen'a ilustr'it'a vort'ar'o, 1300-paĝ'a, aper'is en 1970, post mult'a'j jar'o'j da hero'e pacienc'a, mal'facil'a kaj si'n'don'a labor'ad'o de Gast'o'n Waringhien kaj mult'a help'o de mult'a'j — si'n'don'a'j fak'spert'a'j kun'labor'ant'o'j. Ĝi est'as inter la el'star'a'j erudici'a'j verk'o'j de esperant'o kaj, sam'e kiel la grand'a'j fru'a'j vort'ar'o'j de naci'a'j lingv'o'j (kiel angl'in'o mi tuj pens'as pri la renom'a angl'a vort'ar'o de Samuel Johnson), ĝi hav'as profund'a'n literatur'a'n valor'o'n kaj signif'o'n. La difin'o'j est'as tiel adekvat'a'j, ke la libr'o est'as ia'senc'e tre inform'a unu'volum'a enciklopedi'o pri la scienc'o'j, art'o'j, geografi'o, religi'o, medicin'o ktp. Mult'eg'a'j ekzempl'o'j el literatur'o help'as lim'ig'i kaj larĝ'ig'i norm'o'j'n pri uz'ad'o. Kost'a, pez'a, kaj ne por komenc'ant'o'j, ĝi est'as eg'e valor'a libr'o por tiu, kiu vol'as stud'i serioz'e; kaj ĝi est'as vort'ar'o ne nur konsult'ebl'a, sed ver'e oft'e leg'ebl'a, pro ĝeneral'a kultur'a interes'o.

Vort'ar'o'j tre grav'as por la evolu'ad'o de literatur'o kaj eĉ de hom'a pens'ad'o, ĉar la er'o'j de eĉ la plej profund'a art'verk'o kaj de ĉiu'j ni'a'j pens'o'j est'as, fin'fin'e, ni'a'j unu'op'a'j vort'o'j. Oni ne tro long'e stud'u kun ne'sufiĉ'e alt'grad'a vort'ar'o.

Fin'e mi menci'os tri libr'o'j'n, kiu'j'n mi pov'us ali'e el'las'i, sed kiu'j ŝajn'as al mi apart'e menci'ind'a'j.

La Fundament'a krestomati'o de esperant'o, aper'int'e en 1903, est'as kompren'ebl'e nun iom eks'dat'a stil'e kaj en'hav'e. La nun aĉet'ebl'a el'don'o de 1954 en'hav'as mult'a'j'n pied'not'o'j'n pri stil'a'j arka'ism'o'j aŭ dub'a'j punkt'o'j. La libr'o rest'as tamen valor'a kolekt'o kaj apart'e interes'a por tiu, kiu dezir'as stud'i la literatur'o'n laŭ histori'a metod'o, ĉar ĝi en'hav'as mult'a'j'n ali'e nun ne hav'ebl'a'j'n traduk'o'j'n de Zamenhof, mult'a'j'n specimen'o'j'n de la verk'ar'o'j de pionir'a'j verk'ist'o'j, ali'e ne facil'e trov'ebl'a'j, kaj eĉ mult'a'j'n verk'et'o'j'n, ankoraŭ leg'ind'a'j'n por si mem.

Oni nepr'e iam rigard'u verk'et'o'n ĉarm'a'n de Zamenhof, la Proverb'ar'o esperant'a. Tiu kolekt'o de esperant'a'j proverb'o'j kaj konversaci'a'j idiotism'o'j nask'iĝ'is kiel al'don'o al kvar'lingv'a proverb'ar'o, kiu'n prepar'is la patr'o de Zamenhof. Pro tio la ord'o de la esperant'a'j proverb'o'j impres'as kiel iom kapric'a. (Modern'a el'don'o de la Proverb'ar'o, redakt'it'a de C. Rogister, 1961, prezent'as la proverb'o'j'n en alfabet'a ord'o kun indeks'o'j.) Ĝi est'as ideal'a libr'et'o por hazard'a leg'ad'o dum liber'a'j minut'o'j kaj tre bon'e don'as i'a'n sent'o'n kaj ton'o'n de esperant'o por la ĉiu'tag'a viv'o. Zamenhof kre'is individu'e kaj sintez'e i'o'n, kio kutim'e est'us part'o de naci'a folklor'o; kaj per unu el tiu'j spegul'ec'a'j renvers'ig'o'j, kiu'j est'as iom karakteriz'a'j por la mir'ig'a histori'o de esperant'o, tiu aŭtor'e kre'it'a proverb'ar'o grand'part'e iĝ'is part'o de la esperant'ist'ar'a folklor'o! Oni mult'e cit'as ili'n, mult'e uz'as ili'n en konversaci'o'j, foj'e imit'as ili'n aŭ ŝerc'e mis'uz'as ili'n.

Tut'e ali'spec'a verk'o, kiu'n oni almenaŭ rigard'u, est'as Scienc'a'j stud'o'j, redakt'it'a de Paul Neergaard. Leg'ant'o, kiu interes'iĝ'as pri la scienc'a kaj teknik'a tem'o, iam trov'os en la libr'o'list'o libr'o'j'n pri si'a fak'a interes'o, sed Scienc'a'j stud'o'j est'as kolekt'o de artikol'o'j pri mult'a'j divers'a'j scienc'a'j tem'o'j — original'a'j esplor'o'j je iom alt'a nivel'o — kaj interes'e montr'as, kiel por tre divers'a'j scienc'a'j labor'o'j fak'ul'o'j pov'as uz'i esperant'o'n.

Inter la ese'o'j trov'iĝ'as dek kvin human'ism'a'j tem'o'j: lingv'ist'ik'o, literatur'o, inter'lingv'ist'ik'o, bibliografi'o, psikologi'o, arkeologi'o, jur'o, muzik'o ktp; kaj du'dek unu pri matematik'a'j kaj natur'scienc'a'j tem'o'j: matematik'o, astronomi'o, geologi'o, kolor'sistem'o'j, ̨emio, botanik'o, biologi'o ktp. Kred'ebl'e, neni'u leg'ant'o pov'us ver'e kompren'i ĉiu'j'n el tiu'j ese'o'j, sed la kolekt'o prezent'as tre atest'a'n kaj interes'a'n bild'o'n pri la lingv'a'j rimed'o'j, kiu'j'n esperant'o propon'as por tiu'j fak'a'j cel'o'j.

Kie komenc'u komenc'ant'o?

Iu, kiu jam lern'is esperant'o'n sufiĉ'e por leg'i esperant'a'j'n libr'o'j'n ne nur pedagogi'a'j'n, aŭ iu, kiu ĵus konvink'iĝ'is, ke valor'as la ne tre pez'a'n pen'o'n por lern'i esperant'o'n, esper'ebl'e trov'is en tiu ĉi libr'et'o i'a'n element'a'n diagram'o'n, pri kio ekzist'as leg'ind'a, kaj trov'os en propr'a kap'o ide'o'n, kio'n li aŭ ŝi person'e dezir'as esplor'i, laŭ si'a temperament'o kaj gust'o'j.

Sed ebl'e ni'a hipotez'a ne'spert'a sci'vol'ul'o vol'us demand'i: ”Kie, en teren'o pli vast'a ol mi atend'is, mi komenc'u mi'a'n esplor'vojaĝ'o'n?”

Do: oni ĉiam dev'as komenc'i vojaĝ'o'n de la lok'o, kie oni est'as, tio est'as la grand'a mal'facil'aĵ'o de la viv'o!

Unu'e: la komenc'ant'o komenc'u per io, kio ebl'e iom san'ig'e streĉ'os, sed ne tut'e venk'os, li'a'n nun'a'n lingv'o'kapabl'o'n.

Neniam for'ĵet'u libr'o'n indign'e, ĉar la stil'o est'as tro komplik'a, la vort'ar'o tro grand'a, sed respekt'e flank'e'n'met'u ĝi'n. Tre ebl'e ĝi est'as verk'o valor'a, kiu'n vi ankoraŭ ne est'as pret'a leg'i.

Du'e: la komenc'ant'o komenc'u per io, kio interes'as li'n aŭ ŝi'n. Por mi la poezi'o est'is unu el la plej grav'a'j afer'o'j, post la baz'a'j bezon'o'j, en la viv'o, sed tio ne dev'ig'as, ke por ĉiu'j ali'a'j ĝi est'u tia. Se vi est'as scienc'em'a kaj neniam leg'as naci'lingv'a'j'n poem'o'j'n, komenc'u per, ekzempl'e, La viv'o de la plant'o'j. Sed se vi'a pasi'o est'as la sved'a literatur'o, turn'u vi'n unu'e al Sved'a antologi'o. Se vi dediĉ'as mult'a'j'n liber'a'j'n hor'o'j'n al muzik'o, esplor'u inter la mult'a'j esperant'a'j kantar'o'j kaj prov'u esperant'o'n por kant'ad'o; kaj tiel plu. Ebl'e iam vi trov'os, kiel jam trov'is mult'a'j hom'o'j, ke, ĉar la lingv'o est'as relativ'e facil'a, vi pov'as ŝat'i mult'a'j'n kultur'a'j'n afer'o'j'n per'e de esperant'o, kiu'j'n vi antaŭ'e iel ne apetit'is. Sed unu'e sekv'u la propr'a'n naz'o'n al tiu kaserol'o, kies odor'o plej al'log'as vi'n.

Tri'e: ekzist'as fuŝ'verk'o'j en esperant'o, sam'e kiel en ali'a'j lingv'o'j. De fuŝ'verk'o vi pov'us ricev'i, kiel mi mem iam ricev'is, tre negativ'a'n kaj mal'just'e negativ'a'n impres'o'n pri esperant'o kaj vi ankaŭ pov'us imit'e lern'i erar'o'j'n, kiu'j'n vi post'e dev'os pen'e mal'lern'i. Est'as do konsil'ind'e komenc'i per verk'o'j, kiu'j est'as lingv'e kaj stil'e tre bon'a'j. Se vi dub'as, vi pov'as konsult'i iu'n spert'a'n esperant'ist'o'n — tamen ne forges'ant'e, ke proverb'iĝ'is la bibli'a avert'o, ke se blind'ul'o konduk'as blind'ul'o'n, ili ambaŭ fal'os! Ne ĉiu, kiu laŭt'e bru'as pri esperant'o, est'as ver'a spert'ul'o pri ĝi. Kiel oft'e en la viv'o ĝeneral'e, la grand'buŝ'ul'o pov'as est'i la grand'fuŝ'ul'o kaj man'o'plen'et'o de sen'kultur'a'j ekscentr'a'j esperant'ist'o'j tiel'nom'it'a'j oft'e sen'kredit'ig'is esperant'o'n kaj mal'help'ad'is la raci'a'n pli'mult'o'n. Laŭ tia'j hom'o'j nepr'e ne juĝ'u. Cert'e est'os ating'ebl'a ia saĝ'a konsil'ont'o.

Jen du libr'o'j tre bon'a'j por esplor'em'a post'komenc'ant'o: El'lern'u! de Ferenc Szilágyi kaj Paŝ'o'j al plen'a posed'o de William Auld. Tiu'j ĉi libr'o'j don'as divers'a'j'n valor'a'j'n inform'o'j'n pri gramatik'o kaj ali'a'j afer'o'j, mult'a'j'n bon'e el'pens'it'a'j'n ekzerc'o'j'n, sed ankaŭ tre bon'e elekt'it'a'j'n specimen'o'j'n el la esperant'a literatur'o: specimen'o'j'n, kiu'j ne est'as stil'e tiel mal'facil'a'j, ke ili konfuz'us la ne'spert'a'n leg'ant'o'n, sed kiu'j ankaŭ ne est'as stil'e aŭ en'hav'e por'infan'a'j; ili est'as ver'a'j specimen'o'j de literatur'o. Se serioz'a stud'ant'o est'as ankoraŭ ĉe la stadi'o, kie li aŭ ŝi prefer'as ten'i la man'o'n de gvid'ant'o, Szilágyi aŭ Auld montr'os si'n gvid'ant'o help'em'a, inteligent'a, ĉarm'a kaj neniam ted'a.

Mult'a'j komenc'is plezur'a'n stud'ad'o'n pri la esperant'a literatur'o per strang'e virtuoz'a libr'et'o de Juli'o Baghy, La verd'a kor'o. Li verk'is roman'et'o'n, simpl'a'n sed kor'tuŝ'a'n kaj interes'a'n, pri milit'kapt'it'o'j kaj ali'a'j en Siberio dum la unu'a mond'milit'o kaj pri esperant'o en ili'a'j viv'o'j. Sed li komenc'is per minimum'a vort'ar'o kaj plej simpl'a'j fraz'o'j, kaj nur paŝ'o post paŝ'o progres'ig'as la leg'ant'o'n al kompren'ad'o de pli komplik'a'j fraz'o'j. Baghy verk'is ĝi'n ĝust'e por komenc'ant'o'j. Est'ant'e ne nur'a pedagog'o, sed ver'a verk'ist'o, li sam'temp'e kre'is simpl'a'n art'verk'o'n aŭtentik'a'n. Jen do bon'a de'ir'punkt'o.

Al tiu, kiu vol'as posed'i kelk'a'j'n bon'a'j'n libr'o'j'n, sed hav'as mal'mult'a'n mon'o'n aŭ libr'o'spac'o'n, mi konsil'us, ke post vort'ar'o, gramatik'o kaj element'a'j leg'o'libr'o'j laŭ'dezir'e — li komenc'u per: Esperant'a antologi'o, 33 rakont'o'j; se ĝi ekzist'as, antologi'o de traduk'o'j bon'a'j el la naci'a lingv'o, ekzempl'e Sved'a poem'ar'o, Sved'a antologi'o, Sved'a novel'ar'o; kelk'a'j original'a'j verk'o'j kaj traduk'o'j de Zamenhof kaj post'e, laŭ person'a'j elekt'o'j, sed nepr'e ne el'las'ant'e Baghy kaj Kalocsay, Privat, Auld kaj — ebl'e iom pli mal'fru'e Waringhien. Sed jen preskrib'o person'a; la literatur'o de esperant'o est'as tiel riĉ'a kaj en'hav'as tiom da alt'nivel'a'j verk'o'j, ke ali'a'j pov'us preskrib'i ali'manier'e.

Ĉiu'okaz'e, esperant'o mal'ferm'as nov'a'n fenestr'o'n sur la mond'o, ne nur por tiu, kiu pov'as vojaĝ'i, sed por tiu, kiu pro mank'o de mon'o, fort'o aŭ pasport'o pov'as nur sid'ad'i kaj silent'e leg'i. Ebl'as spirit'a'j aventur'o'j, eĉ dum oni est'as sol'a sur la seĝ'o.

www.omnibus.se/ink'o ISBN 91-7303-066-X 76